Грамадзянская і медытатыўная лірыка Ніла Гілевіча
Цэнтральнае месца ў творчасці Ніла Гілевіча займае грамадзянская лірыка. Верш «Родная мова» — адзін з першых твораў маладога паэта — быў напісаны ў 1947 годзе. Гэта своеасаблівы лірычны маналог, прызнанне ў шчырай любові да роднага слова. Ніл Гілевіч ужывае традыцыйныя для айчыннай літаратуры вобразы, згадвае знакавыя постаці Янкі Купалы, Максіма Багдановіча:
Я па літарах родных вучыўся чытаць,
І буквар для мяне быў жыцця палавінай.
Быў шчаслівы я роднаю мовай сказаць
Першы раз: «Беларусь, мая Маці-краіна!»
Так усклікае лірычны герой, прыводзячы радкі з багдановічаўскай «Пагоні», і дае пафасную клятву не дазволіць ворагу «з чужога далёкага краю Адабраць у мяне, знішчыць родную мову маю». Характэрна, што мова асацыіруецца ў яго са свабодай і незалежнасцю. Трыбунныя, заклікавыя інтанацыі, якія прагучалі ў гэтым творы, стануць пазней візітнай карткай паэзіі Ніла Гілевіча.
Верш «Зямля бацькоў, Лагойшчына мая...» таксама падкрэслівае стылёвую адметнасць яго паэтычнага таленту. Гэтаму твору характэрныя публіцыстычная ўзнёсласць і высокае грамадзянскае гучанне:
Зямля бацькоў, Лагойшчына мая,
Край неўміручай партызанскай славы!
На ўсё жыццё ўвабраў у сэрца я
Тваіх кастроў і боек дым гаркавы.
Мяне б і зараз памяць прывяла
Да той зямлянкі на пясчанай выспе,
Дзе вера светлая са мной жыла,
Дзе не па ўзросту гнеў у сэрцы выспеў.
Лірычны герой смуткуе па сябрах, якіх грозны час не збярог для будучага жыцця. У вершы гучыць пафаснае непрыняцце ўсялякага зла, найперш таго, якое несла фашысцкая навала. Паводле фальклорнай беларускай традыцыі паэт адухаўляе прыроду. Але яна, як і свет людзей, падзелена на цёмныя і светлыя сілы. «Сцяжынкі топкія ў дзічы дрыгвістай», дзе карані дрэў «паўзуць вужамі ў мох», небяспечныя не толькі для ворагаў, яны нясуць пагібель усім. Топкай дрыгве, спрадвечнаму сімвалу смерці і небяспекі, супрацьстаіць апаэтызаваны фальклорам вобраз «сырой зямлі», да якой можна прыпасці «як да матулі роднай» і дзе кожны куст здольны схаваць ад злога вока таго, хто тут нарадзіўся.
Цалкам іншага плана верш «Прывітальнае», хоць і ў ім адчуваюцца характэрныя для Ніла Гілевіча пафасна-заклікавыя ноты:
Спявайце юныя паэты!
Спяліце ў бурах пачуцця
Неўтаймаваны боль планеты,
Непераможны крык жыцця!
Бадзёра-аптымістычны тон верша, яго змест і адрасная скіраванасць да маладых творцаў вытрыманы ў рэчышчы сусветнай літаратурнай традыцыі. (Можна прыгадаць славутую «Оду да маладосці» Адама Міцкевіча з заклікам вывесці зямлю на новую арбіту; «Арлянятам» Янкі Купалы, што ўзвеюць сваім крыллем «над мінуўшчынай хаўтурнай» і інш.). Пераклічка з купалаўскай творчасцю асабліва адчувальная і ў тэматычным плане. Заклікаючы юных паэтаў спяваць «на мове любай ім зямлі» (гэта значыць па-беларуску), бо толькі ў такім выпадку «не быць Радзіме безыменнай» (не страціць сваю нацыянальную тоеснасць), Ніл Гілевіч апелюе да чытацкай памяці і дасведчанасці, узнаўляючы вобразнасць і пафас купалаўскіх публіцыстычных твораў 20-х гадоў мінулага стагоддзя.
Зварот да класічных традыцый у паэзіі Ніла Гілевіча заўважны не толькі ў тэматычным плане, выкарыстоўвае паэт і творчыя набыткі папярэднікаў у галіне формы. Так, ён, можна сказаць, рэанімуе ў сучаснай паэзіі актаву — васьмірадковую форму верша, выдаўшы аднайменны зборнік. Разам з тым Ніл Гілевіч — нястомны наватар і эксперыментатар у галіне формы. У яго творах апошніх гадоў плённа суіснуюць народны гумар і песенныя інтанацыі беларускага фальклору, адкрытая публіцыстычнасць і медытатыўная роздумнасць.