Балады і паэмы Адама Міцкевіча
У першых вершах юнацкай пары Адама Міцкевіча («Гарадская зіма», «Ужо сышоў з нябёсаў ночы змрок сумотны…» – абодва 1818; «Ямбы на імянінах Яна Чачота», 1819, і інш.) выразна адчувальныя ўплывы эстэтыкі асветніцкага класіцызму. Але ў асяроддзі маладых паэтычна настроеных філаматаў паступова выспявае нязгода з рацыяналістычна-асветніцкім стаўленнем пэўных выбітных выкладчыкаў Віленскага ўніверсітэта – гэткіх, як прафесар Ян Снядэцкі – да фальклору як крыніцы паэтычнага натхнення. Так узнікае балада Адама Міцкевіча «Рамантычнасць» (студзень 1821) – своеасаблівы маніфест «гердэраўскага» перадрамантызму на беларуска-польскай глебе. Апавядальнікам у гэтым творы выступае чалавек «з-па-за натоўпу». Ён расказвае пра падзеі з пазіцый пярэчання вучонаму старому «са шкельцам у воку». Як у класіцысцкім творы, апавядальнік дае маралізатарскую канцоўку, але гэтая мараль апраўдвае рамантычны погляд на мастацкую рэчаіснасць:
Адказваю сціпла: – Дзяўчына бачыць,
І люд да той веры ахвочы;
Пачуцці й вера мне болей значаць,
Чым шкло мудраца ды вочы.
Праўды змярцвелыя кажаш ты люду:
Ў пылінцы свет бачыш ды ў шкельцы.
А праўдаў жывых не спазнаў ты й цудаў!
Май сэрца, заглядвай у сэрца!
(Пераклад Лявона Баршчэўскага)
Гэткім чынам апавядальнік у баладзе (а па сутнасці – і сам Міцкевіч) уводзіць як бы новыя катэгорыі пазнання: інтуіцыю, а таксама пачуццё і веру, ісціны падсвядомасці. Гэткім чынам аўтар не толькі распачынае гаворку пра чалавечыя каштоўнасці, але і падтрымлівае веру простага люду ў свет нематэрыяльны. Ён становіцца на бок тых, хто пакутуе і праз свае пакуты ўваходзіць у дачыненні з таямнічымі з’явамі. Вера ў тое, што бачыць простая дзяўчына Каруся, грунтуецца для аўтара на сіле яе пачуцця. Спачуванне да яе з боку апавядальніка выяўляе пазіцыю рамантыкаў, якія пашыраюць веды пра чалавека, спрабуючы спазнаваць стан падсвядомасці, інтуітыўнага ўспрымання рэальнасці. Каруся ў баладзе «Рамантычнасць» папраўдзе паводзіць сябе як вар’ятка (сярод белага дня бачыць духа), але гэта не ставіць пад сумнеў праўдзівасці яе пачуцця. Як вядома, рамантыкі найчасцей бачылі ў душэўных хваробах выяўленне асобы генія, а ў вар’яце – істоту, што мае мажлівасць наладжваць непасрэдныя кантакты з незямным жыццём.
У баладах і рамансах«Люблю я» (1819), «Свіцязь», «Рыбка», «Курганок Марылі» (усе 1820), «Свіцязянка» (1821), і інш. Адам Міцкевіч закранае тэмы, звязаныя з беларускімі паданнямі і легендамі, з жыццём і культурай мясцовага беларускага люду, яго ўяўленнямі пра свет і мараль. Менавіта гэтыя творы цалкам адпавядаюць канону рамантычнай балады як жанру, у якім спалучаюцца рысы лірыкі, эпасу і драмы. Сюжэт рамантычнай балады заснаваны на легендарных або гістарычных падзеях, можа ўключаць элементы народнай міфалогіі, казачнага фальклору, а яе настрой можна вызначыць як нязвыклы і таямнічы. Важную функцыю ў рамантычнай баладзе выконвае прырода, якая бывае паказаная як неадольная сіла, што вырашае лёсы герояў, чыніць справядлівыя прысуды.
Гераіня балады Адама Міцкевіча «Свіцязянка» – адна з чароўных істот беларускай міфалогіі, прызначэнне якіх губіць невінаватых людзей. Але ў баладзе Міцкевіча стралец пакараны не проста так, а за здраду ў каханні. У баладзе «Свіцязь» паэт увогуле адыходзіць ад сюжэтаў народных паданняў (параўнайце аднайменныя балады Яна Чачота і Тамаша Зана), але, безумоўна, трымаецца іх духу; да таго ж, Міцкевічаў твор адметны апісаннем свіцязянскага краявіду:
Між дрэў, бы ў вяночку, адкрыецца воку
Там возера Свіцязь, як дзіва.
Бы хтосьці чысцюткую шыбу звысоку
Сюды апусціў беражліва.
А здарыцца быць тут начною парою,
Застынеш, аддаўшыся чарам:
Рой зор над табою. Рой зор пад табою
І месяцы два перад тварам!
Гадацьмеш: з-пад ног гэта ў неба нямое
Раўніна ідзе тут шкляная
Ці неба скляпенне сваё незямное
Пад ногі табе развінае.
Не можаш адрозніць у срэбным сутонні
Дно возера ўжо ад зеніту.
Як быццам вісіш ты ў нябесным бяздонні,
У нейкім разліве блакіту…
(Пераклад Кастуся Цвіркі)
Матыў непазбежнага пакарання за ліхія ўчынкі, характэрны для народных паданняў, знаходзіць сваё развіццё ў баладзе «Рыбка». Адплата здзяйсняецца цудадзейным чынам: пан і пані ператвораныя ў камень, але за гэтым народна-паэтычным вобразам праглядаецца пэўная ідэя сацыяльнага пратэсту. У рамансе «Курганок Марылі» пазнаецца стыль беларускіх пахавальных галашэнняў, якіх гэтак багата ёсць у нашым фальклоры. У баладзе «Люблю я», магчыма, у найбольшай ступені сярод усіх балад, заснаваных на беларускім фальклорна-міфалагічным матэрыяле, выяўляе сябе містыцызм, гэтак упадабаны раннімі нямецкімі рамантыкамі.
Твор «Гражына» (1823) можа лічыцца пачаткам гераічна-патэтычнай лініі ў польскамоўнай рамантычнай літаратуры. Яшчэ пачынаючы ад паэмы «Мешка, князь наваградскі» (1822), услед за заходнееўрапейскімі рамантыкамі, таямнічая сярэднявечная гісторыя знаходзіць сваё месца і ў міцкевічавай творчасці. У цэнтры ліра-эпічнай паэмы «Гражына» мы бачым гераічны вобраз ліцвінскай жанчыны, якая мужна ўступае ў змаганне з каланізатарамі-тэўтонцамі. Дзеянне «Гражыны» разгортваецца ў Наваградку і яго наваколлі. Гражына, маладая прыгожая жонка тамтэйшага князя Літавора, ахвяруе сваім жыццём дзеля абароны радзімы ад варожай навалы. Матыў змагання ліцвінаў з крыжакамі атрымае сваё развіццё і ў паэме «Конрад Валенрод», напісанай Міцкевічам ужо ў расійскай высылцы (1825-1827). Вобраз Конрада Валенрода тыпалагічна блізкі да «байранічнага героя». Конрад ратуе Літву, але робіць гэта коштам пакут і сумненняў, ахвяравання асабістым шчасцем і жыццём.
Крыніца: Баршчэўскі Л.П., Васючэнка П.В., Тычына М.А. Словы ў часе. Літаратура ад рамантызму да сімвалізму і нашаніўскага адраджэння. Санкт-Пецярбург, 2014