Адрозненні

Тут паказаны адрозненні паміж двума версіямі гэтай старонкі.

--- творы:ян-чачот:жыццё-і-творчасць-яна-чачота [2025/08/23 15:45] – vedybeadmin
+++ творы:ян-чачот:жыццё-і-творчасць-яна-чачота [2025/08/23 15:58] (бягучы) – vedybeadmin
@@ Радок 7: / Радок 7: @@
 ====== Жыццё і творчасць Яна Чачота ======
-У яго творчасці можна бачыць досвітак новай беларускай літаратуры, прадвесне нашага нацыянальнага адраджэння. Без Чачота працэс фармавання новай беларускай [[slounik>літаратурная-мова|літаратурнай мовы]], станаўлення самастойнай беларускай літаратуры, безумоўна, ішоў бы іначай і быў бы больш павольным.\\
+У яго творчасці можна бачыць досвітак новай беларускай літаратуры, прадвесне нашага нацыянальнага адраджэння. Без Чачота працэс фармавання новай беларускай [[слоўнік/літаратурная-мова|літаратурнай мовы]], станаўлення самастойнай беларускай літаратуры, безумоўна, ішоў бы іначай і быў бы больш павольным.\\
-Нарадзіўся Ян Чачот 24 чэрвеня ў засценку Малюшычы на гістарычнай Наваградчыне (цяпер гэта Карэліцкі раён Гродзенскай вобласці). Быў двойчы хрышчаны – паводле ўніяцкага і рыма-каталіцкага абрадаў. Крыху пазней Янавы бацькі пераехалі на службу ў маёнтак Рэпіхава (сёння гэта мясціна знаходзіцца ў Ляхавіцкім раёне Брэсцкай вобласці). Там, на беразе ракі Мышанкі прайшло дзяцінства Яна Чачота. Адсюль ён быў выпраўлены на вучобу ў Наваградскую дамініканскую гімназію, дзе завязалася яго цеснае сяброўства з [[litpers>адам-міцкевіч|Адамам Міцкевічам]]. Пасля заканчэння гімназіі ў 1815 г. абодва хлопцы накіраваліся ў Вільню. Адаму Міцкевічу ўдалося трапіць у лік студэнтаў Віленскага ўніверсітэта, што меліся навучацца за казённы кошт. Ян Чачот жа мусіў шукаць нейкую працу і, папрацаваўшы год на сакратарскіх і пісарскіх пасадах, здолеў паступіць на факультэт маральных і палітычных навук. У 1817 г. ён актыўна далучыўся да дзейнасці Таварыства [[slounik>філаматы|філаматаў]], актыўна выступаў на пасяджэннях са сваімі літаратурнымі спробамі, навуковымі дакладамі, рэцэнзіямі на працы і творы сваіх калегаў. Каля 1818 г. з’явіліся і першыя, вядомыя нам сёння, уласныя літаратурныя творы Чачота. Пасля таго, як Адам Міцкевіч па заканчэнні ўніверсітэцкай адукацыі ад’ехаў на працу ў Коўна, ён даручыў менавіта Яну Чачоту рыхтаваць віленскае выданне сваёй паэзіі, і сёння мы ведаем міцкевічавы "Балады і рамансы" якраз у рэдакцыі, падрыхтаванай Чачотам. Разгром таварыстваў [[творы/іншае/філаматы-і-філарэты|філаматаў і філарэтаў]], учынены расійскімі ўладамі, скончыўся для Яна Чачота – аднаго з галоўных ідэолагаў філамацкага руху – суровым прысудам: высылкай за Урал. Пры гэтым першыя паўгода ён мусіў адседзець у крэпасці Кізіл, а пасля яго перавялі ва Уфу. З 1830 г. Чачоту дазволілі жыць у Маскве. Далейшымі вымушанымі месцамі яго жыхарства былі расійскія гарады Цвер і Таржок, аж пакуль у 1833 г. улады не дазволілі яму вярнуцца пад нагляд паліцыі ў Беларусь. Ян Чачот пераехаў у Лепель, працаваў там у дырэкцыі Бярэзінскага канала і актыўна займаўся збіраннем народных песень, што пазней увайшлі ў яго знакамітыя зборнікі "Сялянскія песні з-над Нёмана і Дзвіны" (6 кніг, 1837-1846). Толькі ў 1839 г. ён атрымаў дазвол вярнуцца на родную Наваградчыну. Здароўе Чачота ўсё больш падупадала; ён выехаў на лячэнне ў Друскенікі (цяпер – горад у Літоўскай Рэспубліцы), але хвароба аказалася невылечнай, і дзень 23 жніўня 1847 г. стаў апошнім днём яго жыцця. Пахаваны Ян Чачот непадалёк ад Друскенікаў, на парафіяльных могілках у вёсцы Ротніца.\\
+Нарадзіўся Ян Чачот 24 чэрвеня ў засценку Малюшычы на гістарычнай Наваградчыне (цяпер гэта Карэліцкі раён Гродзенскай вобласці). Быў двойчы хрышчаны – паводле ўніяцкага і рыма-каталіцкага абрадаў. Крыху пазней Янавы бацькі пераехалі на службу ў маёнтак Рэпіхава (сёння гэта мясціна знаходзіцца ў Ляхавіцкім раёне Брэсцкай вобласці). Там, на беразе ракі Мышанкі прайшло дзяцінства Яна Чачота. Адсюль ён быў выпраўлены на вучобу ў Наваградскую дамініканскую гімназію, дзе завязалася яго цеснае сяброўства з [[постаці/адам-міцкевіч|Адамам Міцкевічам]]. Пасля заканчэння гімназіі ў 1815 г. абодва хлопцы накіраваліся ў Вільню. Адаму Міцкевічу ўдалося трапіць у лік студэнтаў Віленскага ўніверсітэта, што меліся навучацца за казённы кошт. Ян Чачот жа мусіў шукаць нейкую працу і, папрацаваўшы год на сакратарскіх і пісарскіх пасадах, здолеў паступіць на факультэт маральных і палітычных навук. У 1817 г. ён актыўна далучыўся да дзейнасці Таварыства [[слоўнік/філаматы|філаматаў]], актыўна выступаў на пасяджэннях са сваімі літаратурнымі спробамі, навуковымі дакладамі, рэцэнзіямі на працы і творы сваіх калегаў. Каля 1818 г. з’явіліся і першыя, вядомыя нам сёння, уласныя літаратурныя творы Чачота. Пасля таго, як Адам Міцкевіч па заканчэнні ўніверсітэцкай адукацыі ад’ехаў на працу ў Коўна, ён даручыў менавіта Яну Чачоту рыхтаваць віленскае выданне сваёй паэзіі, і сёння мы ведаем міцкевічавы "Балады і рамансы" якраз у рэдакцыі, падрыхтаванай Чачотам. Разгром таварыстваў [[творы/іншае/філаматы-і-філарэты|філаматаў і філарэтаў]], учынены расійскімі ўладамі, скончыўся для Яна Чачота – аднаго з галоўных ідэолагаў філамацкага руху – суровым прысудам: высылкай за Урал. Пры гэтым першыя паўгода ён мусіў адседзець у крэпасці Кізіл, а пасля яго перавялі ва Уфу. З 1830 г. Чачоту дазволілі жыць у Маскве. Далейшымі вымушанымі месцамі яго жыхарства былі расійскія гарады Цвер і Таржок, аж пакуль у 1833 г. улады не дазволілі яму вярнуцца пад нагляд паліцыі ў Беларусь. Ян Чачот пераехаў у Лепель, працаваў там у дырэкцыі Бярэзінскага канала і актыўна займаўся збіраннем народных песень, што пазней увайшлі ў яго знакамітыя зборнікі "Сялянскія песні з-над Нёмана і Дзвіны" (6 кніг, 1837-1846). Толькі ў 1839 г. ён атрымаў дазвол вярнуцца на родную Наваградчыну. Здароўе Чачота ўсё больш падупадала; ён выехаў на лячэнне ў Друскенікі (цяпер – горад у Літоўскай Рэспубліцы), але хвароба аказалася невылечнай, і дзень 23 жніўня 1847 г. стаў апошнім днём яго жыцця. Пахаваны Ян Чачот непадалёк ад Друскенікаў, на парафіяльных могілках у вёсцы Ротніца.\\
-У літаратурным даробку Чачота даследчыкі бачаць рысы [[slounik>сентыменталізм|сентыменталізму]], перадрамантызму і, уласна, [[slounik>рамантызм|рамантызму]]. У 1818-1819 гг. ён напісаў на польскай мове шэраг балад, у аснову якіх пакладзеныя сюжэты і вобразы беларускага фальклору. Гэтыя балады не былі надрукаваныя аж да 1972 г., але, несумненна, у рукапісах яны былі вядомыя пэўнаму колу зацікаўленых чытачоў – перадусім, калег з асяроддзя філаматаў і філарэтаў. Балады Чачота маюць выразны перадрамантычны характар, ім часцяком уласцівы асветніцкі дыдактызм, маралізатарства, але часам у іх праглядаюцца і раннерамантычныя рысы.\\
+У літаратурным даробку Чачота даследчыкі бачаць рысы [[слоўнік/сентыменталізм|сентыменталізму]], перадрамантызму і, уласна, [[слоўнік/рамантызм|рамантызму]]. У 1818-1819 гг. ён напісаў на польскай мове шэраг балад, у аснову якіх пакладзеныя сюжэты і вобразы беларускага фальклору. Гэтыя балады не былі надрукаваныя аж да 1972 г., але, несумненна, у рукапісах яны былі вядомыя пэўнаму колу зацікаўленых чытачоў – перадусім, калег з асяроддзя філаматаў і філарэтаў. Балады Чачота маюць выразны перадрамантычны характар, ім часцяком уласцівы асветніцкі дыдактызм, маралізатарства, але часам у іх праглядаюцца і раннерамантычныя рысы.\\
 Легендарна-міфалагічную прыроду мае сюжэт балады "Радзівіл, альбо Заснаванне Вільні". Міф (у інтэрпрэтацыі "Хронікі" Мацея Стрыйкоўскага) пра Крыве-Крывейту – вярхоўнага жраца паганскага бога Пяркунаса – спалучаны з легендай пра заснаванне Вільні першапродкам роду Радзівілаў Ліздзейкам. Ліздзейка быў сынам Крыве-Крывейты і дзяўчыны-пастушкі, якую той спакусіў і кінуў, у выніку чаго яна скончыла жыццё самагубствам. Рамантычны змест балады дапаўняецца надзвычай эмацыйным паэтычным малюнкам. Вось гэткім чынам, напрыклад, аўтар паказвае Крыве-Крывейту, калі той знайшоў у лесе нежывое цела сваёй колішняй каханкі:
@@ Радок 44: / Радок 44: @@
 \\
 Сярод улюбёных тэм беларускіх народных паданняў, песняў – таямнічае возера Свіцязь. Натуральна, што гэты фальклорны матэрыял прыцянуў увагу і Яна Чачота, і [[творы/іншае/літаратары-хіх-стагоддзя/тамаш-зан|Тамаша Зана]], і Адама Міцкевіча. У Чачотавай баладзе "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-свіцязь|Свіцязь]]" зноў-такі пераплятаюцца сюжэты дзвюх легендаў. У першай гаворка ідзе пра смерць купца ад рук хлопца-бедняка, што хацеў здабыць руку і сэрца каханай прыгажуні з дапамогаю д’ябла. Другі сюжэт звязаны з матывам помсты: на свяце ў колішняга забойцы з’яўляецца галава забітага купца, якая патрабуе адплаты. Д’яблы забіраюць у пекла вінаватага ў забойстве, ад моцнай віхуры абрынаецца палац, ляціць у прорву і ўвесь Свіцязь-горад…\\
-На беларускім фальклорным матэрыяле заснаваныя таксама сюжэты балад "Калдычэўскі шчупак", "Узногі", "Падземны звон на гары ў Пазяневічах", збольшага гістарычныя крыніцы натхнілі Чачота на напісанне твораў "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-наваградскі-замак|Наваградскі замак]]" і "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-бекеш|Бекеш]]", якія, зрэшты, толькі ўмоўна можна назваць баладамі. Але ў поўным сэнсе рамантычнымі творамі, заснаванымі выключна на гістарычным матэрыяле (згаданай "Хроніцы" Стрыйкоўскага і шматтомнай "Гісторыі літоўскага народа" Тэадора Нарбута), з’яўляюцца вершы з цыклу "Спевы пра даўніх ліцвінаў да 1434 года", якія Чачот напісаў у апошні перыяд сваёй творчасці (1842-1844). Гледзячы па ўсім, аўтар марыў пра тое, каб гэтыя вершы сапраўды спяваліся: адсюль невялікі памер кожнага з твораў і "песенны" характар строфаў (найчасцей чатырохстопны або трохстопны [[slounik>харэй|харэй]]).\\
+На беларускім фальклорным матэрыяле заснаваныя таксама сюжэты балад "Калдычэўскі шчупак", "Узногі", "Падземны звон на гары ў Пазяневічах", збольшага гістарычныя крыніцы натхнілі Чачота на напісанне твораў "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-наваградскі-замак|Наваградскі замак]]" і "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-бекеш|Бекеш]]", якія, зрэшты, толькі ўмоўна можна назваць баладамі. Але ў поўным сэнсе рамантычнымі творамі, заснаванымі выключна на гістарычным матэрыяле (згаданай "Хроніцы" Стрыйкоўскага і шматтомнай "Гісторыі літоўскага народа" Тэадора Нарбута), з’яўляюцца вершы з цыклу "Спевы пра даўніх ліцвінаў да 1434 года", якія Чачот напісаў у апошні перыяд сваёй творчасці (1842-1844). Гледзячы па ўсім, аўтар марыў пра тое, каб гэтыя вершы сапраўды спяваліся: адсюль невялікі памер кожнага з твораў і "песенны" характар строфаў (найчасцей чатырохстопны або трохстопны [[слоўнік/харэй|харэй]]).\\
 Выключная роля Яна Чачота ў станаўленні новай беларускай літаратуры палягае ў тым, што ён разумеў значэнне беларускай мовы для будучага адраджэння нацыі і сам ахвотна і досыць шмат пісаў па-беларуску. На жаль, з беларускамоўных вершаў філамацкага перыяду да нас дайшлі, па сутнасці, толькі тры: "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-яжовыя-імяніны|Яжовыя імяніны]]", "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-на-прыезд-адама-міцкевіча|На прыезд Адама Міцкевіча]]", "Да пакіньце горла драць!" (усе – 1819). Куды больш пашанцавала пазнейшым вершам Чачота, напісаным на ўзор народных песень і ўключаным у склад чацвёртай (1844) і шостай (1846) кніг "Сялянскіх песень з-над Нёмана і Дзвіны". Усе беларускамоўныя творы Яна Чачота прасякнутыя асветніцкай ідэалогіяй: у іх дамінуе сентыменталісцкая паэтыка, спалучаная з выразным дыдактызмам. Гэтак, у вершы "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-да-мілых-мужычкоў|Да мілых мужычкоў]]" аўтар напачатку спрабуе абудзіць сентыментальныя пачуцці ў адрасатаў свайго твора: