Адрозненні

Тут паказаны адрозненні паміж двума версіямі гэтай старонкі.

--- творы:ян-чачот:жыццё-і-творчасць-яна-чачота [2025/08/22 11:11] – створана - знешняе змена 127.0.0.1
+++ творы:ян-чачот:жыццё-і-творчасць-яна-чачота [2025/08/23 15:58] (бягучы) – vedybeadmin
@@ Радок 7: / Радок 7: @@
 ====== Жыццё і творчасць Яна Чачота ======
-У яго творчасці можна бачыць досвітак новай беларускай літаратуры, прадвесне нашага нацыянальнага адраджэння. Без Чачота працэс фармавання новай беларускай [[slounik>літаратурная-мова|літаратурнай мовы]], станаўлення самастойнай беларускай літаратуры, безумоўна, ішоў бы іначай і быў бы больш павольным.\\
+У яго творчасці можна бачыць досвітак новай беларускай літаратуры, прадвесне нашага нацыянальнага адраджэння. Без Чачота працэс фармавання новай беларускай [[слоўнік/літаратурная-мова|літаратурнай мовы]], станаўлення самастойнай беларускай літаратуры, безумоўна, ішоў бы іначай і быў бы больш павольным.\\
-Нарадзіўся Ян Чачот 24 чэрвеня ў засценку Малюшычы на гістарычнай Наваградчыне (цяпер гэта Карэліцкі раён Гродзенскай вобласці). Быў двойчы хрышчаны – паводле ўніяцкага і рыма-каталіцкага абрадаў. Крыху пазней Янавы бацькі пераехалі на службу ў маёнтак Рэпіхава (сёння гэта мясціна знаходзіцца ў Ляхавіцкім раёне Брэсцкай вобласці). Там, на беразе ракі Мышанкі прайшло дзяцінства Яна Чачота. Адсюль ён быў выпраўлены на вучобу ў Наваградскую дамініканскую гімназію, дзе завязалася яго цеснае сяброўства з [[litpers>адам-міцкевіч|Адамам Міцкевічам]]. Пасля заканчэння гімназіі ў 1815 г. абодва хлопцы накіраваліся ў Вільню. Адаму Міцкевічу ўдалося трапіць у лік студэнтаў Віленскага ўніверсітэта, што меліся навучацца за казённы кошт. Ян Чачот жа мусіў шукаць нейкую працу і, папрацаваўшы год на сакратарскіх і пісарскіх пасадах, здолеў паступіць на факультэт маральных і палітычных навук. У 1817 г. ён актыўна далучыўся да дзейнасці Таварыства [[slounik>філаматы|філаматаў]], актыўна выступаў на пасяджэннях са сваімі літаратурнымі спробамі, навуковымі дакладамі, рэцэнзіямі на працы і творы сваіх калегаў. Каля 1818 г. з’явіліся і першыя, вядомыя нам сёння, уласныя літаратурныя творы Чачота. Пасля таго, як Адам Міцкевіч па заканчэнні ўніверсітэцкай адукацыі ад’ехаў на працу ў Коўна, ён даручыў менавіта Яну Чачоту рыхтаваць віленскае выданне сваёй паэзіі, і сёння мы ведаем міцкевічавы "Балады і рамансы" якраз у рэдакцыі, падрыхтаванай Чачотам. Разгром таварыстваў [[bellit>іншае/філаматы-і-філарэты|філаматаў і філарэтаў]], учынены расійскімі ўладамі, скончыўся для Яна Чачота – аднаго з галоўных ідэолагаў філамацкага руху – суровым прысудам: высылкай за Урал. Пры гэтым першыя паўгода ён мусіў адседзець у крэпасці Кізіл, а пасля яго перавялі ва Уфу. З 1830 г. Чачоту дазволілі жыць у Маскве. Далейшымі вымушанымі месцамі яго жыхарства былі расійскія гарады Цвер і Таржок, аж пакуль у 1833 г. улады не дазволілі яму вярнуцца пад нагляд паліцыі ў Беларусь. Ян Чачот пераехаў у Лепель, працаваў там у дырэкцыі Бярэзінскага канала і актыўна займаўся збіраннем народных песень, што пазней увайшлі ў яго знакамітыя зборнікі "Сялянскія песні з-над Нёмана і Дзвіны" (6 кніг, 1837-1846). Толькі ў 1839 г. ён атрымаў дазвол вярнуцца на родную Наваградчыну. Здароўе Чачота ўсё больш падупадала; ён выехаў на лячэнне ў Друскенікі (цяпер – горад у Літоўскай Рэспубліцы), але хвароба аказалася невылечнай, і дзень 23 жніўня 1847 г. стаў апошнім днём яго жыцця. Пахаваны Ян Чачот непадалёк ад Друскенікаў, на парафіяльных могілках у вёсцы Ротніца.\\
+Нарадзіўся Ян Чачот 24 чэрвеня ў засценку Малюшычы на гістарычнай Наваградчыне (цяпер гэта Карэліцкі раён Гродзенскай вобласці). Быў двойчы хрышчаны – паводле ўніяцкага і рыма-каталіцкага абрадаў. Крыху пазней Янавы бацькі пераехалі на службу ў маёнтак Рэпіхава (сёння гэта мясціна знаходзіцца ў Ляхавіцкім раёне Брэсцкай вобласці). Там, на беразе ракі Мышанкі прайшло дзяцінства Яна Чачота. Адсюль ён быў выпраўлены на вучобу ў Наваградскую дамініканскую гімназію, дзе завязалася яго цеснае сяброўства з [[постаці/адам-міцкевіч|Адамам Міцкевічам]]. Пасля заканчэння гімназіі ў 1815 г. абодва хлопцы накіраваліся ў Вільню. Адаму Міцкевічу ўдалося трапіць у лік студэнтаў Віленскага ўніверсітэта, што меліся навучацца за казённы кошт. Ян Чачот жа мусіў шукаць нейкую працу і, папрацаваўшы год на сакратарскіх і пісарскіх пасадах, здолеў паступіць на факультэт маральных і палітычных навук. У 1817 г. ён актыўна далучыўся да дзейнасці Таварыства [[слоўнік/філаматы|філаматаў]], актыўна выступаў на пасяджэннях са сваімі літаратурнымі спробамі, навуковымі дакладамі, рэцэнзіямі на працы і творы сваіх калегаў. Каля 1818 г. з’явіліся і першыя, вядомыя нам сёння, уласныя літаратурныя творы Чачота. Пасля таго, як Адам Міцкевіч па заканчэнні ўніверсітэцкай адукацыі ад’ехаў на працу ў Коўна, ён даручыў менавіта Яну Чачоту рыхтаваць віленскае выданне сваёй паэзіі, і сёння мы ведаем міцкевічавы "Балады і рамансы" якраз у рэдакцыі, падрыхтаванай Чачотам. Разгром таварыстваў [[творы/іншае/філаматы-і-філарэты|філаматаў і філарэтаў]], учынены расійскімі ўладамі, скончыўся для Яна Чачота – аднаго з галоўных ідэолагаў філамацкага руху – суровым прысудам: высылкай за Урал. Пры гэтым першыя паўгода ён мусіў адседзець у крэпасці Кізіл, а пасля яго перавялі ва Уфу. З 1830 г. Чачоту дазволілі жыць у Маскве. Далейшымі вымушанымі месцамі яго жыхарства былі расійскія гарады Цвер і Таржок, аж пакуль у 1833 г. улады не дазволілі яму вярнуцца пад нагляд паліцыі ў Беларусь. Ян Чачот пераехаў у Лепель, працаваў там у дырэкцыі Бярэзінскага канала і актыўна займаўся збіраннем народных песень, што пазней увайшлі ў яго знакамітыя зборнікі "Сялянскія песні з-над Нёмана і Дзвіны" (6 кніг, 1837-1846). Толькі ў 1839 г. ён атрымаў дазвол вярнуцца на родную Наваградчыну. Здароўе Чачота ўсё больш падупадала; ён выехаў на лячэнне ў Друскенікі (цяпер – горад у Літоўскай Рэспубліцы), але хвароба аказалася невылечнай, і дзень 23 жніўня 1847 г. стаў апошнім днём яго жыцця. Пахаваны Ян Чачот непадалёк ад Друскенікаў, на парафіяльных могілках у вёсцы Ротніца.\\
-У літаратурным даробку Чачота даследчыкі бачаць рысы [[slounik>сентыменталізм|сентыменталізму]], перадрамантызму і, уласна, [[slounik>рамантызм|рамантызму]]. У 1818-1819 гг. ён напісаў на польскай мове шэраг балад, у аснову якіх пакладзеныя сюжэты і вобразы беларускага фальклору. Гэтыя балады не былі надрукаваныя аж да 1972 г., але, несумненна, у рукапісах яны былі вядомыя пэўнаму колу зацікаўленых чытачоў – перадусім, калег з асяроддзя філаматаў і філарэтаў. Балады Чачота маюць выразны перадрамантычны характар, ім часцяком уласцівы асветніцкі дыдактызм, маралізатарства, але часам у іх праглядаюцца і раннерамантычныя рысы.\\
+У літаратурным даробку Чачота даследчыкі бачаць рысы [[слоўнік/сентыменталізм|сентыменталізму]], перадрамантызму і, уласна, [[слоўнік/рамантызм|рамантызму]]. У 1818-1819 гг. ён напісаў на польскай мове шэраг балад, у аснову якіх пакладзеныя сюжэты і вобразы беларускага фальклору. Гэтыя балады не былі надрукаваныя аж да 1972 г., але, несумненна, у рукапісах яны былі вядомыя пэўнаму колу зацікаўленых чытачоў – перадусім, калег з асяроддзя філаматаў і філарэтаў. Балады Чачота маюць выразны перадрамантычны характар, ім часцяком уласцівы асветніцкі дыдактызм, маралізатарства, але часам у іх праглядаюцца і раннерамантычныя рысы.\\
 Легендарна-міфалагічную прыроду мае сюжэт балады "Радзівіл, альбо Заснаванне Вільні". Міф (у інтэрпрэтацыі "Хронікі" Мацея Стрыйкоўскага) пра Крыве-Крывейту – вярхоўнага жраца паганскага бога Пяркунаса – спалучаны з легендай пра заснаванне Вільні першапродкам роду Радзівілаў Ліздзейкам. Ліздзейка быў сынам Крыве-Крывейты і дзяўчыны-пастушкі, якую той спакусіў і кінуў, у выніку чаго яна скончыла жыццё самагубствам. Рамантычны змест балады дапаўняецца надзвычай эмацыйным паэтычным малюнкам. Вось гэткім чынам, напрыклад, аўтар паказвае Крыве-Крывейту, калі той знайшоў у лесе нежывое цела сваёй колішняй каханкі:
@@ Радок 24: / Радок 24: @@
 \\
-Два народныя паданні пакладзеныя Янам Чачотам у аснову балады "[[bellit>ян-чачот/ян-чачот-мышанка|Мышанка]]". Адно – пра дачку небагатага ліцвіна Мышкі, якая выбрала смерць, каб не быць зганьбаванай лёгкадумным княскім рыцарам. Другое – пра гаспадара, які назваў сваю сядзібу Мышшу, бо вырашыў:
+Два народныя паданні пакладзеныя Янам Чачотам у аснову балады "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-мышанка|Мышанка]]". Адно – пра дачку небагатага ліцвіна Мышкі, якая выбрала смерць, каб не быць зганьбаванай лёгкадумным княскім рыцарам. Другое – пра гаспадара, які назваў сваю сядзібу Мышшу, бо вырашыў:
 …Дам селішчу імя той першай істоты,\\
@@ Радок 43: / Радок 43: @@
 \\
-Сярод улюбёных тэм беларускіх народных паданняў, песняў – таямнічае возера Свіцязь. Натуральна, што гэты фальклорны матэрыял прыцянуў увагу і Яна Чачота, і [[bellit>іншае/літаратары-хіх-стагоддзя/тамаш-зан|Тамаша Зана]], і Адама Міцкевіча. У Чачотавай баладзе "[[bellit>ян-чачот/ян-чачот-свіцязь|Свіцязь]]" зноў-такі пераплятаюцца сюжэты дзвюх легендаў. У першай гаворка ідзе пра смерць купца ад рук хлопца-бедняка, што хацеў здабыць руку і сэрца каханай прыгажуні з дапамогаю д’ябла. Другі сюжэт звязаны з матывам помсты: на свяце ў колішняга забойцы з’яўляецца галава забітага купца, якая патрабуе адплаты. Д’яблы забіраюць у пекла вінаватага ў забойстве, ад моцнай віхуры абрынаецца палац, ляціць у прорву і ўвесь Свіцязь-горад…\\
+Сярод улюбёных тэм беларускіх народных паданняў, песняў – таямнічае возера Свіцязь. Натуральна, што гэты фальклорны матэрыял прыцянуў увагу і Яна Чачота, і [[творы/іншае/літаратары-хіх-стагоддзя/тамаш-зан|Тамаша Зана]], і Адама Міцкевіча. У Чачотавай баладзе "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-свіцязь|Свіцязь]]" зноў-такі пераплятаюцца сюжэты дзвюх легендаў. У першай гаворка ідзе пра смерць купца ад рук хлопца-бедняка, што хацеў здабыць руку і сэрца каханай прыгажуні з дапамогаю д’ябла. Другі сюжэт звязаны з матывам помсты: на свяце ў колішняга забойцы з’яўляецца галава забітага купца, якая патрабуе адплаты. Д’яблы забіраюць у пекла вінаватага ў забойстве, ад моцнай віхуры абрынаецца палац, ляціць у прорву і ўвесь Свіцязь-горад…\\
-На беларускім фальклорным матэрыяле заснаваныя таксама сюжэты балад "Калдычэўскі шчупак", "Узногі", "Падземны звон на гары ў Пазяневічах", збольшага гістарычныя крыніцы натхнілі Чачота на напісанне твораў "[[bellit>ян-чачот/ян-чачот-наваградскі-замак|Наваградскі замак]]" і "[[bellit>ян-чачот/ян-чачот-бекеш|Бекеш]]", якія, зрэшты, толькі ўмоўна можна назваць баладамі. Але ў поўным сэнсе рамантычнымі творамі, заснаванымі выключна на гістарычным матэрыяле (згаданай "Хроніцы" Стрыйкоўскага і шматтомнай "Гісторыі літоўскага народа" Тэадора Нарбута), з’яўляюцца вершы з цыклу "Спевы пра даўніх ліцвінаў да 1434 года", якія Чачот напісаў у апошні перыяд сваёй творчасці (1842-1844). Гледзячы па ўсім, аўтар марыў пра тое, каб гэтыя вершы сапраўды спяваліся: адсюль невялікі памер кожнага з твораў і "песенны" характар строфаў (найчасцей чатырохстопны або трохстопны [[slounik>харэй|харэй]]).\\
+На беларускім фальклорным матэрыяле заснаваныя таксама сюжэты балад "Калдычэўскі шчупак", "Узногі", "Падземны звон на гары ў Пазяневічах", збольшага гістарычныя крыніцы натхнілі Чачота на напісанне твораў "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-наваградскі-замак|Наваградскі замак]]" і "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-бекеш|Бекеш]]", якія, зрэшты, толькі ўмоўна можна назваць баладамі. Але ў поўным сэнсе рамантычнымі творамі, заснаванымі выключна на гістарычным матэрыяле (згаданай "Хроніцы" Стрыйкоўскага і шматтомнай "Гісторыі літоўскага народа" Тэадора Нарбута), з’яўляюцца вершы з цыклу "Спевы пра даўніх ліцвінаў да 1434 года", якія Чачот напісаў у апошні перыяд сваёй творчасці (1842-1844). Гледзячы па ўсім, аўтар марыў пра тое, каб гэтыя вершы сапраўды спяваліся: адсюль невялікі памер кожнага з твораў і "песенны" характар строфаў (найчасцей чатырохстопны або трохстопны [[слоўнік/харэй|харэй]]).\\
-Выключная роля Яна Чачота ў станаўленні новай беларускай літаратуры палягае ў тым, што ён разумеў значэнне беларускай мовы для будучага адраджэння нацыі і сам ахвотна і досыць шмат пісаў па-беларуску. На жаль, з беларускамоўных вершаў філамацкага перыяду да нас дайшлі, па сутнасці, толькі тры: "[[bellit>ян-чачот/ян-чачот-яжовыя-імяніны|Яжовыя імяніны]]", "[[bellit>ян-чачот/ян-чачот-на-прыезд-адама-міцкевіча|На прыезд Адама Міцкевіча]]", "Да пакіньце горла драць!" (усе – 1819). Куды больш пашанцавала пазнейшым вершам Чачота, напісаным на ўзор народных песень і ўключаным у склад чацвёртай (1844) і шостай (1846) кніг "Сялянскіх песень з-над Нёмана і Дзвіны". Усе беларускамоўныя творы Яна Чачота прасякнутыя асветніцкай ідэалогіяй: у іх дамінуе сентыменталісцкая паэтыка, спалучаная з выразным дыдактызмам. Гэтак, у вершы "[[bellit>ян-чачот/ян-чачот-да-мілых-мужычкоў|Да мілых мужычкоў]]" аўтар напачатку спрабуе абудзіць сентыментальныя пачуцці ў адрасатаў свайго твора:
+Выключная роля Яна Чачота ў станаўленні новай беларускай літаратуры палягае ў тым, што ён разумеў значэнне беларускай мовы для будучага адраджэння нацыі і сам ахвотна і досыць шмат пісаў па-беларуску. На жаль, з беларускамоўных вершаў філамацкага перыяду да нас дайшлі, па сутнасці, толькі тры: "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-яжовыя-імяніны|Яжовыя імяніны]]", "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-на-прыезд-адама-міцкевіча|На прыезд Адама Міцкевіча]]", "Да пакіньце горла драць!" (усе – 1819). Куды больш пашанцавала пазнейшым вершам Чачота, напісаным на ўзор народных песень і ўключаным у склад чацвёртай (1844) і шостай (1846) кніг "Сялянскіх песень з-над Нёмана і Дзвіны". Усе беларускамоўныя творы Яна Чачота прасякнутыя асветніцкай ідэалогіяй: у іх дамінуе сентыменталісцкая паэтыка, спалучаная з выразным дыдактызмам. Гэтак, у вершы "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-да-мілых-мужычкоў|Да мілых мужычкоў]]" аўтар напачатку спрабуе абудзіць сентыментальныя пачуцці ў адрасатаў свайго твора:
 …І мне Бог на свеце даў
@@ Радок 67: / Радок 67: @@
 \\
-Гэтая ж праблематыка атрымоўвае сваё далейшае развіццё ў вершах "Ой, у кусце, у хрусце…", "Як то добра, калі мужык…", "Хто тут піяк, то такоўскі…", "У лесе такуець цецярук…", "Каб у карчме не сядзеў…", "Быў я колісь кавалём…", "Маладыя маладзіцы…", "Кепска робім, жаначкі…", "Выведзьце, жаночкі, з карчмы мужыкоў…" і інш. Ян Чачот спрабуе таксама сілай паэтычнага слова адвучыць сялян ад гультайства, неахайнасці і нядбайнасці ("Ой, гаспадыня чорна, як камін…", "Шчабячэце, як сарокі…", "Нашто нам дым выядае вочкі?..", "Ой ты, суседзе багаты…", "Не на тое Бог стварыў…", "Працуйма, дзеткі, шчыра…"), пасеяць у сялянскіх душах зерне спагады і высакароднасці ("Плакала бяроза ды гаварыла…", "А мая ж ты кветачка…", "Ой, чаму ж ты, зязюлечка…"), заклікаць да згоды паноў і мужыкоў ("Паночкі, нашы кветачкі…", "[[bellit>ян-чачот/ян-чачот-покуль-сонца-ўзыдзе|Покуль сонца ўзыдзе…]]", "Поле, поле шырокае…").\\
+Гэтая ж праблематыка атрымоўвае сваё далейшае развіццё ў вершах "Ой, у кусце, у хрусце…", "Як то добра, калі мужык…", "Хто тут піяк, то такоўскі…", "У лесе такуець цецярук…", "Каб у карчме не сядзеў…", "Быў я колісь кавалём…", "Маладыя маладзіцы…", "Кепска робім, жаначкі…", "Выведзьце, жаночкі, з карчмы мужыкоў…" і інш. Ян Чачот спрабуе таксама сілай паэтычнага слова адвучыць сялян ад гультайства, неахайнасці і нядбайнасці ("Ой, гаспадыня чорна, як камін…", "Шчабячэце, як сарокі…", "Нашто нам дым выядае вочкі?..", "Ой ты, суседзе багаты…", "Не на тое Бог стварыў…", "Працуйма, дзеткі, шчыра…"), пасеяць у сялянскіх душах зерне спагады і высакароднасці ("Плакала бяроза ды гаварыла…", "А мая ж ты кветачка…", "Ой, чаму ж ты, зязюлечка…"), заклікаць да згоды паноў і мужыкоў ("Паночкі, нашы кветачкі…", "[[творы/ян-чачот/ян-чачот-покуль-сонца-ўзыдзе|Покуль сонца ўзыдзе…]]", "Поле, поле шырокае…").\\
 Ян Чачот выявіў сябе і ў якасці таленавітага публіцыста, глыбокага мысляра. У архіве філаматаў захаваўся тэкст яго прамовы на пасяджэнні Таварыства 7 траўня 1821 г. "Пра будучае прызначэнне Таварыства філаматаў, пра варыянты яго сённяшняй будовы, пра тое, наколькі яны адпавядаюць нашым мэтам", а таксама артыкулы "Думкі для ніжэйшага класа", "Думкі, якія павінен пашыраць вышэйшы клас". У гэтых працах аўтар разважае над тым, як пашырыць гуманістычныя ідэі філаматаў у асяроддзі. У ідэалістычна-рамантычным духу ён фармулюе стрыжнявыя паняцці філамацкага гуманізму: што такое шчасце, хто такі сапраўдны грамадзянін, дзеля чаго мусіць існаваць рэлігія, якую шкоду грамадству нясуць маральная распушчанасць, празмернасць і раскоша, якую карысць даюць ашчаднасць, працавітасць, якім чынам можна пашырыць асвету ў родным краі, якія навукі найбольш патрэбныя гэтаму краю, якія існуюць шляхі паляпшэння хатняга выхавання. Ян Чачот заклікае сваіх калегаў быць станоўчым прыкладам для іншых, выказвае шэраг грамадска-палітычных ідэй: "не могуць быць добрымі грамадзянамі там, дзе кепскі ўрад", "найлепшы ўрад будзе там, дзе ўсё робіцца згодна з пажаданнем народа, а не з волі, капрызу і сілы аднаго", "супроць грамадскай думкі зброя і любая сіла – нішто" і г. д. Ён зазначае таксама, што "ні асвета краю, ні земляробства не можа больш хуткімі тэмпамі рухацца наперад, пакуль не будзе зліквідаваная ганебная, замшэлая цягам стагоддзяў і аброслая рознымі забабонамі перашкода – няволя сялян…"\\
 У гэтых думках – увесь Чачот, рамантычна-захоплены і рацыяналістычны, перапоўнены эмоцыямі і прагматычна-ўзважаны.\\
@@ Радок 78: / Радок 78: @@
 ===== Падобныя старонкі =====
-  * [[bellit>ян-чачот/ян-чачот-свіцязь]]
+  * [[творы/ян-чачот/ян-чачот-свіцязь]]
-  * [[bellit>ян-чачот/ян-чачот-паэзія-30-40-гг-хіх-ст]]
+  * [[творы/ян-чачот/ян-чачот-паэзія-30-40-гг-хіх-ст]]
-  * [[bellit>ян-чачот/ян-чачот-о-ты-край-мой-нешчаслівы]]
+  * [[творы/ян-чачот/ян-чачот-о-ты-край-мой-нешчаслівы]]
-  * [[bellit>ян-чачот/ян-чачот-песні-і-балады]]
+  * [[творы/ян-чачот/ян-чачот-песні-і-балады]]
-  * [[bellit>ян-чачот/ян-чачот-яжовыя-імяніны]]
+  * [[творы/ян-чачот/ян-чачот-яжовыя-імяніны]]