Пісьменства

Гэтая старонка толькі для чытання. Вы можаце паглядзець яе зыходны тэкст, але не можаце яго змяніць. Паведаміце адміністратару, калі лічыце, што гэта няправільна.
~~META:
title = Уладзімір Караткевіч — Кніганошы
&keywords = Вольке, Буткевіч
&abstract = Уладзімір Караткевіч - Кніганошы
&iftrue = True
~~

====== Уладзімір Караткевіч — Кніганошы ======
...У сасновым лесе - маліцца, у бярозавым - любіцца, у дубовым - волю каваць, у яловым - душу д'яблу прадаваць.\\
Гэты лес быў яловы.\\
Ён цягнуўся амаль на сорак вёрст, і ўсе гэтыя вёрсты шумелі верхавінамі і маўчалі ўнізе, дзе былі сухія замшэлыя галіны, сівы лапнік, рэдкія галявіны з імшарамі ды куп'ём і чорныя ручаіны.\\
Усё тут расло цяжка, змагаючыся за кожны глыток паветра, за кожны прамень, і таму мухаморы былі крывавыя, а з абсыпаных гліцай рыжыкаў, калі збіць іх нагою, таксама тачылася рудая кроў.\\
Недзе на палове лясны шум абрываўся на хвіліну ручаінным звонам, а потым зноў шумеў аж дваццаць вёрст. І на тым баку ручая ўсё было такое самае і... інакшае.\\
Бо там была Прусія.\\
Яліны там былі такія і не такія, бо прускія, і мох быў прускі, і рыжыкі - прускія, і лясны шум таксама прускі.\\
І калі тамтэйшы мужык бачыў купіну, унізаную каралямі журавін, ён таксама параўноўваў ягады з кроплямі крыві, але меў на ўвазе прускую кроў.\\
У лесе, вярсты за чатыры ад краю, на адзіным месцы, якое ўдалося адваяваць ад лясоў і імшар, стаяў пагранічны кардон, людзям якога было загадана лавіць кантрабандыстаў, калі тыя пойдуць з прускага боку, ды яшчэ не дазваляць мясцовым мужыкам і бабам хадзіць за мяжу, да кумоў, на хрэсьбіны ці вяселле. Такое заахвочваць было нельга, бо кум, хоць «дзекаў» і «чагокаў», быў падданы прускай зямлі і плаціў падатак каралю, а не цару, як то належыць кожнаму сапраўднаму чалавеку.\\
Урэшце, людзі з кардона раней не звярталі на гэта асаблівай увагі; пенсія ў іх маленькая, за кожным мужыком ганяцца не будзеш - хай сабе ідуць. Але вось ужо год, як становішча змянілася, і загадана было сачыць як найпільней.\\
Бо нейкія людзі, у парыве сыноўскай удзячнасці, кінулі дзве бомбы ў цара-вызваліцеля і разнеслі яго ў шматкі. Гэта было нечувана і супраціўна Богу. Таму забойцаў павесілі, а на месцы замаху пабудавалі храм з чырвонага граніту.\\
Але нішто не змянілася. Пакутнік спачываў у бозе, то бо ў фамільнай царскай магільні, а змусціцелі баламуцілі і падбухторвалі людзей. І вось таму пагранічнай варце даводзілася мала спаць: з-за мяжы насілі крамолу - жамойцкую, расейскую, польскую, а за апошні час - як невыразна казалі пагудкі - яшчэ і нейкую мясцовую, тутэйшую.\\
Кніжак гэтых пакуль што ніхто не трымаў у руках, але казалі: яны з'явіліся. З'явіліся, надрукаваныя то лацінкай, то грамадзянскай кірыліцай, і ўжо ў гэтай самой падвойнасці было нешта такое, што насцярожвала і палохала.\\
Напэўна, гэта была таксама крамола: на тутэйшыя кнігі, на тутэйшую гаворку ўжо даўно была накладзена афіцыйная забарона. І чорт яго ведае, ці не новы гэта канал знайшлі, каб прапаведаваць свае думкі, падбухторшчыкі і валасатыя прапагандысты?\\
Таму загадана было сачыць і лавіць карабейнікаў, асабліва ж носьбітаў тых кніг, што не прайшлі мыты і маглі быць небяспечнымі. А гэта быў даўні промысел некаторых мясцовых сялян. Пісьменныя мужыкі куплялі кніжкі і малюнкі, ціснутыя за мяжой. Яны былі больш танныя, асабліва калі мыта не падвышала іхняй цаны. А замежжа друкавала ўсякія кнігі: па-жамойцку, па-польску і па-расейску - абы куплялі.\\
І вось кніганош загадана было лавіць.\\
Ніхто не думаў, што аўтары і друкары змушчальных лісткоў і крамольных кніжачак наўрад ці спакусяцца перапраўляць іх цераз кардон такой дарогай, у корабах малапісьменных кніганош. У чужую душу не заглянеш. Валасатыя - хітры народ. І лепей за ўсё было закрыць усе магчымыя падводныя каналы, якімі кніга магла пратачыцца на абшары імперыі. Тым больш што ў самім выглядзе гэтых танюткіх кніжачак, у іхняй паперы, у самім гучанні іхніх слоў было адценне крамолы. Небяспечнай. Зацятай. Нездарма ж сярод тых, што забілі цара, былі два тутэйшыя. А тое, што з-за мяжы ідуць і расейскія кнігі, нікога не абыходзіла. Гэта было яшчэ горш, бо па-расейску чытае большая колькасць людзей, бо галавою забойцаў быў расеец.\\
Людзі з кардонаў лавілі і часам нават абстрэльвалі кніганош. На тым кардоне, пра які мы завялі гаворку, гэтым займаліся вельмі грунтоўна, бо камандаваў ім паручнік Вольке, афіцэр з быхаўскіх немцаў, сасланы ў глуш за непрыстойныя, нават для афіцэра, папойкі і гульню ў карты. Цяпер ён стараўся выслужыцца, гэты белы бландзін з абліччам рыцарскага збраяносца і ўсмешкай грэшнага анёла. Акрамя таго, яму вечна былі патрэбны грошы, а за кожнага злоўленага кантрабандыста плацілі.\\
Пяцёра салдат з пагранічнай варты не тое каб не паважалі Фердзі Вольке, але адзываліся аб ім у іранічным ключы: пагоня за набыткам не карысталася поспехам у людзей, увесь набытак якіх быў шыла ды мыла.\\
Але Фердзі быў ясны, як белы дзень. А вось да другога афіцэра, прапаршчыка Алега Буткевіча, адносіны былі дваістыя. З аднаго боку - просты і нядрэнны хлопец, не б'ецца, не лаецца, грае ў вольны час на флейце, але з другога боку - занадта ўжо стрыманы, ніколі не жартуе з салдатамі. Справа вядомая, кар'еру рабіць пачынае, а такія бываюць небяспечныя: там, дзе другі проста морду набіў бы салдату, ды справе канец, - гэты можа аддаць пад суд.\\
Салдаты бадай што і не памыляліся. Буткевічаў бацька быў аканомам у невялікім маёнтку, не мог памагаць сыну, і таму Алегу сапраўды даводзілася рабіць кар'еру і дакладна выконваць загады, не дазваляючы сабе разважанняў нават над самымі бязглуздымі.\\
Але салдаты не ведалі, як гэта было яму цяжка. Заўтрашні генералпалкоўнік (на меншае ён не згадзіўся б!) быў выхаваны на раманах аб вайне і каханні, якіх у дастатку было ў панскай бібліятэцы, дзе ён калісь прападаў. І цяпер ён, пагарджаючы фрунтам і шэрымі, як салдацкі шынель, днямі, старанна выконваў усё, чаму належала быць у гэтых днях, а сам марыў аб вайне ці нават проста аб подзвігу, які прымусіць усіх гаварыць пра яго, зробіць яго спачатку паручнікам, потым капітанам, а там і... дасць яму арміі.\\
- Вы, Алег, зусім як цыган, - жартаваў Вольке. - Сянцяп, цяпцяп - і май...\\
Але Буткевічу было ўсё адно. Ён выконваў загады, чакаў подзвігу і марыў пра рамантычнае каханне, пра ўцёкі з дачкой багатага пана або пра сустрэчы з сялянскай дзяўчынай дзе-небудзь каля млына. Гэта магло скончыцца смерцю каго-небудзь з іх, а можа нават і вяселлем. Шлюб заўтрашняга генерала з сялянкай - гэта было б вельмі рамантычна. Калі-небудзь сівы, але з маладым абліччам, увянчаны славаю генерал вернецца з паходу разам з жонкаю, што не захацела кінуць яго і паўсюль ішла за ім. І сярод тых, што будуць яго прымаць, будзе расці харошая зайздрасць, што вось такі малады, а генерал, а яна, глядзіце, былая сялянка («Ах, гэтыя рамантычныя шлюбы... Вы гарэ-эзнік, генерал!»), а так добра, без акцэнту гаворыць па-французску і так кахае яго. Што ён сам дагэтуль не гаворыць па-французску без акцэнту - гэта яго не непакоіла.\\
Значыць - подзвіг і каханне.\\
Другую частку свае жыццёвае праграмы прапаршчык нядаўна пачаў выконваць: выпадкова сустрэў на местачковым кірмашы сялянскую дзяўчыну і вось ужо восьмы раз хадзіў за сем вёрст у мястэчка, каб убачыць яе. Імя ў яе было цудоўнае - Гануся, ды і ўся яна як найлепш падыходзіла для будучай рамантычнай гісторыі: сінявокая, ціхая, сціплая, але ў кожным руху стрыманая сіла. А пра хаду і казаць не трэба.\\
Дзіва, а не хада! Лебедзь плыве, а не дзяўчына ідзе! Словам, у гэтым сэнсе Буткевіч быў цалкам давольны сабою.\\
І якое дзіва? Яму было толькі дзевятнаццаць год.\\
...У гэты вечар яны павінны былі ісці ў сакрэт: тры салдаты і Вольке, які не мінаў выпадку асабіста ўдзельнічаць у ловах кантрабанды.\\
Буткевіч папрасіў, каб узялі і яго, хаця была чарга другога. Выпадак для подзвігу мог надарыцца кожную хвіліну, і крыўдна было б яго прапусціць.\\
Вольке паціснуў плячыма. Хай ідзе, калі ўжо так хоча. Ён толькі адпусціў грубы жарт:\\
- Думаеце, яна на вас будзе глядзець з асаблівай пяшчотай? Яна і так траціць розум з радасці, што вы прыліплі да яе.\\
- З радасці не з радасці, але думаю, што я ёй не зусім абыякавы, - сказаў сціпла Буткевіч. - Апошні раз, напрыклад, яна сказала, што я добры.\\
- Ну, вось бачыце. Раман ідзе сваёй чаргой, і дзеля гожых вачэй, дальбог, не трэба мерзнуць у хмызах і пакутаваць. Праз нейкі месяц вы яе пацалуеце. Месяцы праз тры-чатыры даможацеся свайго. А можа і раней, гэта ўжо залежыць ад спрыту. Але не пазней як праз чатыры.\\
- Магчыма, - сказаў Буткевіч. - Калі ажанюся да таго часу.\\
Усмешка грэшнага анёла знікла з вуснаў Фердзі.\\
- Кіньце, прапаршчык, - сказаў ён. - Вы што, не ведаеце вясковых дзяўчат? - І вельмі ўдала перадражніў: - А дзевачкі! А таечкі! А што гэта ён!.. Пусці, ёлуп, пусці, кажу, а то...\\
Апошняе слова было непрыстойнае, у сэнсе «дрэнна мне будзе». Буткевіч пачырванеў і палажыў флейту.\\
- Мне не хацелася б, каб вы ў такім тоне гаварылі пра свет, у якім жыве, магчыма, мая будучая жонка.\\
Вольке за ягонай спіною толькі пакруціў пальцам ля лба. Потым уздыхнуў.\\
- Добра ўжо. З часам агойтаецца. А цяпер давайце збірацца.\\
Гэтай ноччу сачыць трэба было асабліва пільна: даўно пагаворвалі, што ў адну з трох начэй з-за мяжы пойдзе Корч, самы славуты з усіх кніганош. Аб гэтым, у прыпадку злосці на яго, прабалбатаўся нібыта ў местачковай карчме Яўхім Спіса, мужык з вёскі Плавуцічы. Злосць злосцю, але ні Яўхім, ні яшчэ хтосьці з мужыкоў нічога больш не сказалі.\\
Даносчыкаў не любілі. Даносчыку ніхто не асмеліўся б нават сказаць «добры дзень». Таму і кардоны і мытня ведалі ўсіх, хто ходзіць за мяжу, вельмі дакладна, але толькі па мянушках, не здагадваючыся нават, хто хаваецца за кожнай.\\
Корч быў самы славуты. Корч пераходзіў з кнігамі мяжу, магчыма, і трыста разоў. І за ўсе гэтыя разы ніхто з мытных нават ні разу не бачыў кніганошы на свае вочы. Раз толькі пашанцавала натрапіць на вялікія сляды скураных пасталоў. Мяркуючы па слядах, гэта быў волат. І, відаць, халера, узброены. Але гэты волат хадзіў кожны раз новай сцежкай. А іх было безліч.\\
Ні Вольке, ні Буткевіч не верылі надта балбатні Яўхіма Спісы. Мала што можа набалбатаць п'яны. Не ведалі яны і аб месцы, ідучы наўздагад.\\
І аднак усё здарылася менавіта ў гэтую ноч.\\
Сакрэт перайшоў начное балота. У цемры раз-пораз было чуваць трывожнае «ў-цю-цю-цю...» - качкі зляталіся на начлег. Бледна-жоўтая стужка ззяла на захадзе. І хацелася сесці ў схованку ля балота і паляваць на качак, а не на людзей: адчуваць, як бабухае дубальтоўка, як цела качкі мякка падае ў траву, а ў перапынках чутно, як, падманутая тваёй нерухомасцю, лётае ў цемры вакол схованкі вялізная здань вадзянога бугая.\\
Але так рабіць было нельга.\\
І яны мінулі балота і хмызы, забраліся ў самы гушчар, сеўшы наўздалёк ад сцежкі, якой хадзілі на вясковы выпас дзікі. Перад імі быў адхон, укрыты ялінамі, чорнаалешнікам і густой крушынай.\\
...Каля поўначы пачулі крокі. Людзей было двое. Але адзін з іх ішоў так ціха, што яго крокі пачулі, толькі прыслухоўваючыся да нязграбных крокаў другога. Гэты другі таксама ступаў асцярожна, цішэй, чым салдат, і ўсё ж часам пад яго нагою хрумсцелі лаўжы.\\
Ніхто так не шуміць у лесе, як чалавек.\\
- Ні з месца! - крыкнуў Вольке, калі крокі наблізіліся. - Страляю.\\
Тыя замерлі. І ўсё ж - па кроках аднаго з двух - праз хвіліну стала зразумела, што яны ўцякаюць. Крокаў другога не было чуваць, і салдаты падумалі нават, што ён стаіць на месцы.\\
Слуп агню прарэзаў апраметную цемру. Страляў паручнік. Потым грымнулі стрэлы салдат: чуваць было, як падалі, зрэзаныя кулямі, галінкі і лісты.\\
Паўз Буткевіча, ломячы галіны, ірвануўся ў цемру Вольке.\\
- Стой! Спаймаў! Трымайце яго, прапаршчык! А-а, вось ты!\\
Салдаты скупчыліся вакол паручніка. Нехта чыркаў сярнічкамі, запальваў ліхтар.\\
- На гук страляў, - перарывістым голасам сказаў Вольке. - Гэта той, што шумеў. Ды ганіцеся ж... Ды ганіцеся ж за другім... Хал-лера!\\
Але гнацца не было як. У навакольнай цемры нават свае далоні нельга было бачыць. Раз толькі, далёка недзе, шуснулі галіны, быццам нехта аступіўся.\\
У святле ліхтара ўсе заўважылі распасцёртага на сцежцы хлопца год семнаццаці. Трымаць яго не трэба было: паручнікава куля прабіла яму скронь і выйшла ў патыліцу. Ён так і ўпаў на спіну - адразу, прыціснуўшы целам вялікі лубяны кораб з кнігамі, быццам не хочучы аддаваць яго ў чужыя рукі.\\
- Гасі ліхтар, - сказаў Вольке. - Перастраляюць, як сабак.\\
- Наўрад ці ў іх была зброя, - сказаў Буткевіч. - Гэта ж кніганошы.\\
- Усё адно.\\
Толькі калі адышліся далёка і зноў мінулі балота, Вольке з прыкрасцю крэкнуў:\\
- Не здагадаліся. А можа, забіты сваяк таму. Трэба было зрабіць засаду і чакаць. Зрабіць выгляд, што пайшлі, і чакаць. Вярнуўся б. Напэўна, гэта Корч быў.\\
Памаўчаў.\\
- Ён і ўцякаў, бо думаў: другі ўцякае таксама.\\
- Кіньце, - сказаў Буткевіч. - Што вы, крумкач?\\
- А што ж... Гэтак пацэліць у цемры - ого!.. А вы што, шкадуеце?\\
- Малады, - сказаў Буткевіч.\\
- Та-та-та. Кіньце! Усё адно прыйдуць па труп. Не пакінуць жа, трэба думаць, не пахаванага... Словам, лухта!\\
Забітага завезлі ў мястэчка і палажылі там на радно, у густую траву ля плота валаснога праўлення. Гэта было зроблена знарок, каб хлопца пазналі. Вольке пакінуў прапаршчыка ў мястэчку, а сам накіраваўся ў павет, далажыць.\\
Буткевіч быў вельмі раззлаваны. Паручнік зноў спіхнуў на яго самае непрыемнае. А глядзець на забітага было непрыемна. Малады, бялявы, валасы хвалістыя, на мёртвым твары - выраз здзіўлення. Вельмі было шкада хлопца. І потым, няхай нават крамола, але нашто было адразу страляць? Трэба было паспрабаваць злавіць яго жывога. Жывадзёр гэты Вольке, вось што! А цяпер - глядзі! Вартуе, праўда, салдат, але гэта ўсё адно.\\
...Малады бялявы хлопец ляжыць на радне ў густой траве.\\
Да вечара траву моцна вытапталі. Чутка аб тым, што забілі нейкага кніганошу, хутка разляцелася па навакольных вёсках. Людзі ішлі і ішлі. Некаторыя спыняліся ля мёртвага і доўга разглядалі твар, над якім пачыналі ўжо віцца мухі. Але варта было спытаць старшыні ў каго:\\
- Што, ведаеш? - і чалавек, апускаючы павекі або проста гледзячы ў вочы валаснога, абыякава паціскаў плячыма.\\
- Адкуль я ведаю? Не, не ведаю.\\
Гэта была сапраўдная змова маўчання. Злуючы на ўсё гэта і на тое, што даводзідца сядзець над забітым, як вароне, Буткевіч нервова спытаў у валаснога:\\
- Няўжо і вы не ведаеце? Гэта ж ваша воласць.\\
- Адкуль я ведаю? - зусім як сяляне сказаў валасны.\\
Ніхто не выдаў, што ведае забітага. Не выдаў нават рухам. Нават незнарок.\\
Сярод тых, хто прыходзіў, Буткевіч заўважыў Ганусю. Падышла, зграбненькая, сіняковая, у сіняй з жоўтымі кветкамі хустцы, моўчкі пастаяла над забітым і пайшла прэч.\\
Ён нагнаў яе, паспрабаваў спыніць і ўбачыў, што вочы ў яе халодныя і чужыя.\\
- Страляеце, - цьмяным голасам сказала яна.\\
Прапаршчык маўчаў.\\
- Сорамна, пане Алежа.\\
- Гэта не я, гэта Вольке, - як хлапчук, паспрабаваў апраўдацца Буткевіч і пачырванеў.\\
- Я ведаю, пане, - сказала яна. - Але як вы... маглі?\\
Яна агледзела яго тым самым чужым і дзіўным позіркам. Ён стаяў такі засаромлены, зграбны, у вачах ягоных былі такая горыч і такая крыўда, што яна апусціла вейкі.\\
- Што ж гэта вы? - сказала яна ўжо трохі іншым тонам. - Як жа гэта вы?\\
І ён убачыў у яе вачах водсвет таго захаплення, з якім яна заўсёды глядзела на яго. Але акрамя водсвету ў вачах цяпер былі слёзы не слёзы, а так нешта накшталт безнадзейнага развітання з нечым дарагім.\\
- Не трэба так, Гануся, - усё яшчэ з некаторай ненатуральнасцю сказаў ён. - Я ж... пакахаў вас.\\
Яна моўчкі пахітала галавою, адмаўляючы яму ў літасці.\\
- Не... не...\\
І пайшла на яго, як на пустое месца. Уражаны, ён адступіў і разгублена глядзеў, як яна ішла затравелай вуліцай, як завярнула за рог драўлянага касцёла, як знікла. І тады ён застагнаў ад сораму і ганьбы.\\
А хлопец усё яшчэ ляжаў у вытаптанай траве, і людзі падыходзілі, глядзелі і праходзілі. Так цэлы дзень.\\
Надвячоркам прыехаў з павета злосны Вольке. Куды знікла яго ўсмешка анёла. Твар быў, як у збраяносца, які падае рыцару кінжал, каб той дабіў параненага ворага.\\
Распранаючыся, змываючы ў двары праўлення пыл з цела (вада тройчы ставала чорная), выціраючыся суровым ручніком, кідаў:\\
- Зараз паедзем на кардон... Ніхто не пазнаў?.. Дзіва што. Дзікуны!.. Вандалы!.. Індзейцы... Знішчаць іх, як сабак!.. Маўчаць або лаюцца... Я ведаю, хаця б хто слязіну выраніў... Крычалі ў павеце на мяне... Маёр... Нічога, цяпер вось толькі горла прамачу і - на кардон... Я ім пакажу... Крывёю рыгаць будуць.\\
Толькі за чаем ён трошкі супакоіўся. Высыпаў перад сабою на стол кніжкі з лубянога кораба, піў чай і глядзеў на іх злоснымі, як у луня, вачыма.\\
- Тутэйшых ім, бачыце, захацелася... Шайзе... А жывуць з цялятамі... Вынішчаць іх...\\
- Што ж, і мяне вынішчаць? - з усмешкай спытаў Буткевіч.\\
- Вы - другое. Вы цывілізаваны чалавек. А гэта - гной.\\
Пакруціў галавою.\\
- Ох і крычалі! Кажуць, у губерні зноў з'явіліся падкінутыя лісты. А ў іх словы - што міністраў трэба задушыць...\\
- Так ужо і напісана?\\
- Ну, не зусім так. Але - сэнс... Прыехаў з губерні жандарскі маёр... Пасля размовы з нашым трухлявым варацідлам адазваў мяне і сказаў, што калі кантрабанда будзе і далей, асабліва заядлага кантрабандыста прыкончыць без суда і следства: край, маўляў, глухі, лясны. Хто разбярэцца? Можа ў перастрэлцы загінуў? Кантрабандысты ж, яны... узброеныя.\\
- Гэта ж разбой.\\
- Гэта не разбой. Гэта барацьба з кантрабандай. А кантрабанда - усё адно кантрабанда, кнігі гэта, англійскія тканіны або тытунь.\\
Салдат, што вартаваў забітага, асцярожна прачыніў дзверы і бокам праціснуўся ў пакой.\\
- Табе чаго, Адрыян? - спытаў Вольке.\\
- Пахаваць трэба было б... Цэлы дзень на сонцы...\\
- Тху... Ты б яшчэ смачнейшае што за чаем распавёў.\\
- Дык як загадаеце?\\
- Бадай што, можна будзе і аддаць хлопца... Папу ці ксяндзу, хто там ёсць. Усё адно нічога не скажуць.\\
- І потым, там яшчэ чалавек стаіць, - сказаў салдат. - Просіць вас.\\
- Хай пачакае, - сказаў паручнік. - Бачыш, чай п'ю. Нічога з ім не станецца, з тваім чалавекам.\\
- Стары.\\
- Тым больш.\\
Буткевіч выглянуў у акно. Непадалёк ад трупа стаяў чалавек год пад шэсцьдзесят, кашчавы і яшчэ даволі дужы. Здзіўлялі ступакі ягоных ног. Пры росце, нават трошкі ніжэйшым за сярэдні, яны былі вельмі вялікія і пляскатыя.\\
«Як у палескага злодзея», - падумаў Буткевіч.\\
Чалавек стаяў, склаўшы грыбком вялікія і змаршчакаватыя далоні. Абапіраўся імі на доўгі дарожны кій. Выцвілыя сінія вочы трошкі непаразумела, але спакойна глядзелі на забітага.\\
І толькі ці не занадта нізка была апушчана сівая, як дзьмухаўка, галава.\\
Голас Вольке адарваў Буткевіча ад назіранняў. Паручнік перабіраў кніжкі, высыпаныя на стол.\\
- Каляндар, - сказаў Вольке, - заметка, як трэба яшчэ з зімы рабіць ляднік, запасячы на лета лёд. Па-польску. Нашто гэтым дзікунам ляднік? Хіба што п'яным адсыпацца? «Казачка пра трох братоў, нявесту і яблычка...» Культурнае чціва... Яшчэ адзін каляндар, жамойцкі. А тут... «Пакуты беднай сялянкі і багатага лорда»... Гэта па вашай часці... А вось псалтыр... Тутэйшай гаворкай... І малітоўнік, таксама тутэйшы.\\
Ён варушыў губамі, разбіраючы літары.\\
- Не па-людску неяк гучыць.\\
- Чаму? Яны так гавораць.\\
- У гэтым і небяспека, - павучальна сказаў Вольке. - Што ж, сёння ім, потым хахлам, а потым яшчэ, крый Божа, палякам.\\
Рукі ягоныя раптам здрыгануліся над танюткай кніжкай у цёмнай з разводамі вокладцы.\\
- Ого!.. «Апавяданні на беларускай гаворцы»... І адразу ж крамолай засмярдзела... Вось вам і малітоўнічкі... Спачатку яны, а потым наконт царскага сямейства.\\
- Ды ў чым там справа?\\
- А вось апавяданне: «Чы добра мы зрабілі, пакінуўшы вунію?» Бачыце, яшчэ разбіраецца, мужыцкая морда. Не з такой галавою людзі гэта вырашылі, а ён ім пытанні задае... «Чы добра?»\\
Ён глядзеў на кніжку і цмокаў языком. А за акенцам усё яшчэ стаяў над трупам стары чалавек. Стаяў, схіліўшы сівую, як дзьмухаўка, галаву.\\
Вольке нарэшце заўважыў яго. З хітраватай іскрай у вачах, як у хлапчука, што збіраецца ўцячы з урока, сказаў прапаршчыку:\\
- Я стаміўся, Буткевіч. А вы ж цэлы дзень адпачывалі. Прыміце яго вы. Га? А я пайду на сена, паляжу трошкі.\\
Нешта прымусіла прапаршчыка згадзіцца, не зважаючы нават на тое, што Вольке заўжды спіхваў яму самыя непрыемныя справы, а цяпер вось спіхнуў і гэту.\\
...Чалавек сядзеў перад Буткевічам і глядзеў яму проста ў вочы.\\
- Што вам?\\
- Аддайце мне забітага.\\
- Чаму?\\
- Чалавеку нельга без зямлі... Душа пакутуе...\\
- Хто вы яму?\\
Стары паглядзеў проста ў вочы афіцэру.\\
- Мой сын, - сказаў ён.\\
- А вы хто?\\
- Мая мянушка Корч.\\
Буткевічава галава адкінулася.\\
- Чаго здзіўляцца, пане? Я Корч... Стары Корч. Гэта быў наш хлеб, пане. Мой, майго бацькі. Наш хлеб - насіць кнігі.\\
Вочы ягоныя былі сухія.\\
- Я адчуў, што старэю. Каму ж перадаць рамяство, як не сыну? Я вучыў яго. І вось... не паспеў вывучыць.\\
- А калі я скажу пра гэта?\\
- Пан не зробіць гэтага. Вочы не тыя.\\
- А ў вас якія вочы? Такі малады, а загінуў праз вашу ўпартасць. Нельга ж, казалі вам...\\
- Мужыкам шмат чаго нельга. Нават есці.\\
Буткевіч апусціў вочы.\\
- Як ваша прозвішча?\\
- Кірыла Туравец. Амаль як святы Кірыла Тураўскі... Толькі таго за кнігі хвалілі.\\
Зноў ударыў. Хоць скрозь зямлю праваліся.\\
- Што вы збіраецеся рабіць, Туравец?\\
- Цяпер давядзецца зноў мне...\\
- Цяпер гэта небяспечна. Будзем страляць.\\
Кніганоша пакорліва паціснуў плячыма.\\
- Вы дакараеце мяне за смерць сына, пан. Што ж зробіш, такі хлеб. Яго магло і сасной хвастануць на лесасецы. Бог бачыць, як мне цяжка.\\
Памаўчаў.\\
- Але цяпер зноў мая чарга. А стрэлы? Што ж, Божая воля.\\
- Вы хаця ведаеце, што носіце, Туравец?\\
- Гандляры паказваюць мне кнігі. Называюць назвы. Я гляджу і запамінаю. Памяць у мяне добрая. Я заўсёды пазнаю кнігу, якую насіў.\\
- Дык ты і не...\\
- Не, пане...\\
- Можа і не любіш кніг?\\
І тут Буткевіч заўважыў, як непазнавальна змяніўся, стаў амаль пяшчотны твар у кніганошы.\\
- Сын мог чытаць... А мяне не ўмудрыў Пан Бог... Але я іх люблю.\\
Стары як быццам нават вырас. Ён гаварыў цяпер павучальна, з той наіўнай веліччу, якой, пэўна, вызначаліся прарокі. Ці мала і сярод іх было непісьменных?\\
- У кнізе няма граху. Біблія нездарма таксама кніга. Думаеш, пра што гэта: «Без языка, а гаворыць»? Пра кнігу. А «Вучэнне - святло, невучэнне - цемра»? Таксама пра кнігу. За што ж ловіце?.. І так мудра прыдумана ў той кнізе, тут спінка, а тут табе... абрэз. І лісцікі белыя, а радкі шэрыя.\\
Намагаючыся пераканаць яго, Буткевіч сказаў:\\
- Але нашто вам гэта насіць? Вы ж ведаеце, што забаронена. Вам хіба мала славянскіх малітоўнікаў?\\
- Яны хочуць разумець малітвы, - сказаў стары. - У малітоўніку ўсё зразумела. А поп спявае, нібы ў яго гарачая бульбіна ў роце: «І сушчым ва грабех». Адна бабуля думала: «І сухі верабей...» А каб яна глянула ў малітоўнік - яна б прачытала, што гэта не «сухі верабей», а «і тым, хто цяпер у труне... у тру...не».\\
Ён змоўк, моцна сціснуўшы вусны.\\
Гледзячы на гэтую сівую галаву, адчуваючы, што нельга, упершыню ў жыцці, не парушыць загад, Буткевіч сказаў:\\
- Бярыце сына, Туравец. Толькі я вас... асабіста... разумееце, асабіста прашу, кіньце гэтую справу. Я нікому не скажу, але вы кіньце. Бо другі раз так проста не абыдзецца. Другі раз вас могуць забіць. У сутычцы або нават проста расстраляць. Начальства ў гневе... Ну, абяцаеце?\\
Стары маўчаў.\\
- Ідзіце, - пасля паўзы сказаў Буткевіч. - Ідзіце, Бог з вамі.\\
...Тураўца сустрэлі ўсяго праз тры тыдні пасля гэтых падзей. Стары схібіў можа ўпершыню ў жыцці. А можа, гэта і не было хібаю. Можа яму проста стала цяжка цягаць па нетрах і зарасніках цяжкі кораб.\\
Ва ўсякім разе, ён ішоў амаль адкрытым месцам, рэдкімі хмызамі, што раслі над урвішчам. Гліністым і камяністым, высокім урвішчам над ракой.\\
Ішоў, не зважаючы на тое, што рабілася вакол. Цяжка перастаўляў вялікія пляскатыя ступакі. А лубяны кораб вісеў на спіне, на двух рамянях, грузны, абвіслы.\\
...Яго падпусцілі зусім блізка. Потым Вольке выйшаў з хмызоў.\\
- Здавайся, Корч, - сказаў ён. - Адхадзіў.\\
Стары кніганоша без боязі ўзняў вочы і раптам зрабіў некалькі хуткіх крокаў ад афіцэра, быццам самі ногі прымусілі яго ўцякаць. Потым спыніўся - магчыма, таму, што ўцякаць не было куды, бо за спіною абрывалася зямля, а магчыма, і проста з-за абыякавасці.\\
- Адхадзіў, - сказаў ён. - Твая праўда. Куды ж цяпер?\\
- Мая справа, - абарваў яго Вольке. - Можа ў турму. А можа мы і тут з табою... скончым. Папсуў ты нам крыві, сволач.\\
- Не пайду я ў турму, - спакойна сказаў кніганоша. - І кулі твае мне не трэба. Сабе зберажы.\\
Вольке і салдаты рушылі на яго. Але ён зрабіў некалькі крокаў, быццам разбягаючыся, і спыніўся над самым урвішчам. Ногі не слухаліся.\\
І тады ён, быццам прымушаючы сябе, голасна сказаў:\\
- Ну!!!\\
Вялікія, расплясканыя ступакі яго яшчэ стаялі на зямлі, а цела ўжо хілілася і хілілася...\\
А потым сарвалася ўніз.\\
Ён ударыўся аб валун, што выступаў са стромы. І рамяні, відаць, парваліся, бо далей цела і кораб падалі па сабе.\\
Кораб разваліўся.\\
Чалавек ужо нерухома ляжаў на прыбярэжным жвіры, а кнігі ўсё яшчэ падалі. Цяжкія турманамі куляліся па камянях, адхону, лёгкія галубамі ляцелі ў паветры.\\
І многія - лебедзямі плылі па вадзе.\\
...Цела старога, відаць, забралі нейкія сваякі. Ва ўсякім разе, калі малодшы афіцэр, дачуўшыся, прыбег на месца здарэння, трупа там ужо не было.\\
...Праз нейкі тыдзень Буткевіч, даведаўшыся ад местачковых баб, дзе жыве Гануся, прыйшоў у вёску Плавуцічы і знайшоў яе хату. Дзяўчына нідзе не паказвалася, а яму было ўжо цяжка, амаль немагчыма без яе. Бадай што, цяпер гэта была зусім не рамантычная гісторыя, а нешта больш складанае і больш балючае.\\
Пан прапаршчык падышоў да хаты, вельмі небагатай і безнадзейна шэрай ад старасці. Затравелая сцежка вяла да ганка.\\
Націснуў на клямку, але ў сенцах нікога не было. Ніхто як быццам нават не чуў, што ён ходзіць па двары.\\
Адчыніў дзверы ў хату і ўбачыў яе за дзіўным заняткам. Дзяўчына сядзела на падлозе босая і без хусткі. І ён бачыў цяпер яе бялявыя хвалістыя валасы. Яна сядзела і ўмацоўвала рамяні на новым лубяным корабе.\\
- Гануся, - толькі і мог сказаць.\\
Яна прыўзняла вочы. І ён убачыў у іх толькі халодную пагарду. Нават гневу не было ў гэтых вачах.\\
Паспрабаваў быў падысці.\\
- Адыдзі, - сказала яна. - Адыдзі і глянь на печ.\\
На печы Буткевіч убачыў дваіх дзяцей - хлопчыка год шасці і дзяўчынку год чатырох.\\
- Стрыечнікі, - сказала Гануся. - Сіроты... На тое, каб іх гадаваць... Эх вы, людзі!\\
- Я ж не ведаў...\\
- Ён не ведаў, - сказала яна. - Дык ведай: і татка... і брат... мае... Думаеш - не плакала, дык і не мае. Гонару многа яшчэ перад вамі плакаць. Нашы гэта ведаюць.\\
І жэстам, поўным прыроднага спрыту, закінула лёгкі кораб за плячо.\\
- Сіротамі не астануцца... Мне цяпер іх гадаваць.\\
Вусны яе задрыжалі.\\
- Ідзі адсюль. Духу каб твайго не было. - Яна горка ўсміхнулася. - Падумала была я, ды хутка раздумала. І дзякуй Богу. Ідзі, рабі сваю справу.\\
...Вечар быў страшны для Буткевіча. Не ведаючы, што рабіць, як пазбыцца неадчэпных думак, ён узяў кнігу «Апавяданняў на беларускай гаворцы» і пачаў гартаць. І тут яго чакаў яшчэ адзін удар.\\
Пачытаўшы з гадзіну, ён моўчкі пайшоў у пакой паручніка, які якраз сядзеў у крэсле і, пакурваючы, пакутаваў ад суму. Працягнуўшы яму кнігу, Буткевіч спытаў:\\
- Ну... Дык «чы добра мы зрабілі, пакінуўшы вунію»?\\
- Вы што, - спытаў Вольке, - блёкату наеліся?\\
- Ён даводзіць... ён даводзіць, што... добра. І вось у канцы... Мы не паглядзелі ў канцы. Тут надпіс: «Дазволена цэнзураю».\\
- Ну і што? - з неўразуменнем спытаў Вольке.\\
- А тое, што гэта наша... прабачце, ваша кніга, якая выпадкова трапіла за мяжу і прыйшла ў гэтым корабе назад.\\
- Не можа быць, - сказаў Вольке. - Іх забараняюць.\\
- Адну, відаць, дазволілі. Даўно. За подласць. За абарону вашага, забітага добрымі людзьмі, вырадка.\\
Ён рашуча дадаў:\\
- Заўтра я падам у адстаўку, Вольке. І вы падтрымаеце мяне. І няхай суд, а я з'еду з кардона зараз, цяпер. Калі армія займаецца тым, што ловіць людзей і забівае іх за малітоўнікі, - дык... я хацеў на такую армію.\\
- Вы звар'яцелі, Буткевіч, - сказаў Вольке.\\
- Я проста прачытаў адну крамольную кнігу, - з сумнай палёгкаю адказаў Буткевіч. - Яны нядрэнна зрабілі, што перанеслі яе цераз мяжу... Трэба паспрабаваць, трэба вярнуць адну тут... жанчыну. Я мяркую, што яшчэ не позна.

 


===== Падобныя старонкі =====
  * [[ibdc.ped>па-матывах-твора]]
  * [[творы/уладзімір-караткевіч/уладзімір-караткевіч-кніганошы-гдз]]
  * [[ibdc.ped>мініяцюрная-кніга]]
  * [[ibdc.ped>кніга-на-беларусі]]
  * [[ibdc.ped>кнігі-дапамагаюць-падарожнічаць]]