Пісьменства

Гэтая старонка толькі для чытання. Вы можаце паглядзець яе зыходны тэкст, але не можаце яго змяніць. Паведаміце адміністратару, калі лічыце, што гэта няправільна.
~~META:
title = Міхась Лынькоў — Салют
&keywords = Лынькоў, салют
&abstract = Чытаць апавяданне "Салют" Міхася Лынькова
&iftrue = True
~~

====== Міхась Лынькоў — Салют ======
З нізенькага падвальнага акенца кацельні штодня бачыў ён, як збіралася раніцой у інстытут гэтая непаседлівая, гаманлівая моладзь. Ішлі хлопцы; беглі, каб не спазніцца, мітуслівыя дзяўчаты. У адну і тую ж хвіліну прыходзілі выкладчыкі, прафесары. І калі заўважваў ён знаёмую стракатую хустачку, жоўты паўкажушок з вышытымі ўзорамі, ён, нібы незнарок, з’яўляўся ў шырокім вестыбюлі, з’яўляўся ў тую самую хвіліну, калі адчыняліся ўваходныя дзверы і, пазіраючы з трывогай на насценны гадзіннік, дзяўчына стрымана ўсміхалася.\\
— От добра, што не спазнілася...\\
— Дзень добры, Рэня! — звычайна вітаў ён яе.\\
— А... Алёшка! Дзень добры, дзень добры...\\
І яна знікала на лесвіцы, як лёгкае воблачка, як вясновы вятрыска, такая блізкая і такая далёкая. Нават ледзяныя ўзоры на вокнах расцвіталі, здавалася, і іскрыліся сінімі аганькамі, як позірк вачэй яе, сініх, глыбокіх. І ўсё навакол рабілася радасным і святочным, як стракатая хустачка яе з чырвонымі макамі і васількамі, з залатымі каласамі на блакітным полі. Яны не лінялі, не выцвіталі — залатыя каласы і макі. Можа, таму, што было яму васямнаццаць гадоў. Можа, таму, што яна была яшчэ маладзей.\\
Ён любіў гэтую гордую дзяўчыну. Так у думках называў ён Рэню, сам сабе здзіўляючыся, чаму іменна так называў ён яе. Рэня мала чым адрознівалася ад усіх іншых дзяўчат-першакурсніц. Такая ж вясёлая, такая ж рухавая, поўная маладога кіпучага жыцця, як і другія, яна была неадрыўнай часткай вялікага і працавітага калектыву, якім быў педагагічны інстытут. Яны сустракаліся на камсамольскіх сходах. Яна — студэнтка, ён — апальшчык інстытута. Калі камсамольцы даведаліся, што Алёшка рыхтуецца паступіць у інстытут камунальнай гаспадаркі, яны вельмі чула аднесліся да гэтай справы, наладзілі цэлае шэфства над яго самастойнай вучобай, даручылі і Рэні дапамагаць яму па матэматыцы. Ніхто лепш за яе не разбіраўся ў каварных нетрах алгебры і іншых прамудрасцях дакладных навук. Ён акуратна наведваўся вечарамі ў інстытуцкі клуб, і тут, два разы на тыдзень, Рэня займалася з ім. Спачатку вучоба не клеілася. Рэня не магла яшчэ як след увайсці ў ролю педагога. Алёшка адчуваў сябе не зусім зручна ў ролі вучня. Яму куды зручней было падысці да Рэні ў якасці мопраўскага актывіста і запытацца пра ўзносы, нават падакараць крыху, а калі трэба, дык і напомніць пра камсамольскую дысцыпліну, бо гэтыя ветрагоны-дзяўчаты вельмі часта забываюцца на свае абавязкі.\\
Але вучоба наладжвалася. Праўда, часам Алёшка залішне прыглядаўся да ружовых мочак яе вушэй, да каштанавых завіткоў валос на шыі, да гэтай смешнай радзімкі за вухам. Тады дакладныя навукі парушалі сваю суровую стройнасць і ніяк не месціліся ў яго галаве — ён адказваў неўпапад, ціха мямліў відавочную недарэчнасць і, заблытаўшыся, замаўкаў.\\
Нахмурыўшы лоб і прыжмурыўшы левае вока, яна насмешліва перадражнівала яго:\\
— Ізноў — стоп машына, прыехалі... Які ж ты някемлівы, мой хлопец!\\
Ці гэта была насмешка, ці гэта быў жарт — цяжка было разабрацца Алёшку. Адно, што адчуваў ён, гэта — як гараць яго вушы, як густая чырвань залівае ўвесь твар, падбіраецца да жорсткіх бялесых віхроў, і тыя тапырацца бездапаможна ад сораму перад ёй, перад гэтай дзяўчынай. А яна казала ўжо цішэй і лагодней:\\
— Ну, добра... На сягоння хопіць... Яшчэ раз паўторыш да наступнага разу...\\
І ўжо зусім ціха:\\
— А яшчэ думае быць інжынерам!..\\
Гэта было горш, чым нож у сэрца. Ён усё ж такі хацеў быць інжынерам. І ў яго хапала настойлівасці ламаць усе перашкоды, рабіць усе гэтыя тайны дакладных навук сваім сталым і навечным здабыткам. Ён унікаў залішне заглядвацца на каварную радзімку — яшчэ заўважыць дзяўчына і засмяе. Адно, ад чаго не мог адмовіцца ён, гэта кожнае раніцы ўбачыць яе і прывітаць з добрым днём. Праўда, з яго дакладнага, як ход гадзінніка, штодзённага з’яўлення ў вестыбюлі крыху пасмейваліся дзяўчаты і хлопцы, часам пыталіся ў Рэні:\\
— Ну, як жа твой рыцар?\\
Яна весела ўсміхалася і, задорна ўзмахнуўшы каштанавымі валасамі, гаварыла паўсур’ёзна, паўжартаўліва:\\
— Рыцар як рыцар... А вам што? Зайздросна?\\
Мянушку рыцара яму далі ў першамайскае свята.\\
Перад выхадам на дэманстрацыю група дзяўчат і хлопцаў гуляла ў валейбол. Ловячы мяч, Алёшка з разгону ледзь не збіў з ног Рэню, наступіў ёй на туфлю. Зморшчыўшыся ад болю і надарыўшы яго калючым злым позіркам, яна працадзіла праз зубы:\\
— Божа ж мой, які ты... няўклюда...\\
Белая брызентавая туфля была змята, запэцкана. Ідзі цяпер на дэманстрацыю! Алёшка зусім разгубіўся. Але гэтая разгубленасць неяк дапамагла яму. У імгненне вока ён зняў Рэніну туфлю — ад нечаканасці аж пачырванела дзяўчына, — віхрам памчаўся да кацельні. Праз якую хвіліну ён вярнуўся, урачыста паднёс дзяўчыне пацярпеўшую туфлю, цяпер ужо свежую, чыстую, беласнежную.\\
— Вот гэта рыцар! Відаць, увесь зубны парашок патраціў?\\
Алёшка так зірнуў на сказаўшага, што той палічыў за лепшае прымоўкнуць. А «рыцар» усё ж застаўся за хлопцам.\\
Быў месяц чэрвень. Закончыліся гадавыя залікі ў інстытуце, студэнты спраўлялі развітальную вечарынку — з п’есай, з танцамі. Позна ўночы разыходзіліся з клуба, абуджаючы сонную цішыню гарадскіх вуліц. Ужо займалася ранішняя зара. Мяккія ружовыя цені калыхаліся між шэрых камяніц, раставалі ў зялёным змроку садоў і палісаднікаў. Святлелі дахі дамоў, празрыста-зялёнымі рабіліся вяршыні бяроз у блізкім парку.\\
Алёшка праводзіў Рэню дахаты. Ён нёс самавар. Гэты неад’емны атрыбут старога сямейнага дабрабыту патрэбен быў па ходу п’есы, і яго прынесла Рэня з хаты, ад цёткі, дзе яна была на кватэры. Пракляты атрыбут займаў абедзве рукі, ён замінаў хадзьбе, і, самае галоўнае, ён замінаў думаць, замінаў гаварыць. А гаварыць хацелася многа-многа. Алёшка павінен быў сказаць аб нечым важным, сур’ёзным, аб чым гавораць, звычайна, адзін раз у жыцці. Яна прыглядалася да яго няскладнай фігуры, да цэпкіх рук з самаварам, да пацешных веек — густых, бялесых, — і ў куточках яе губ блукала, хавалася ледзь прыкметная ўсмешка. Разбярыся тут, чаму ўсміхаецца дзяўчына ў такія хвіліны. Яна ўсміхалася і слухала. Алёшка гаварыў нешта аб сонцы.\\
Яна бачыла толькі, як бліснула яркай пазалотай вяршыня бліжняга клёна і вострыя лісці непакойна загойдаліся ў мяккім шолаху — падзьмуў лёгкі ветрык, развеяў зялёную дрымотнасць раскідзістых ліп і клёнаў.\\
Алёшка гаварыў яшчэ нешта аб захаванні энергіі — ён вельмі любіў гэтую тэму. Ад энергіі ён перайшоў да вугалю, самага звычайнага каменнага вугалю. Ён пералічваў розныя маркі, розныя асаблівасці, якой марцы аддае ён перавагу, якой любіць апальваць сваю кацельню. Яны стаялі ўжо ля брамкі дома, дзе кватаравала Рэня. Алёшка спяшаўся дагаварыць:\\
— Я люблю...\\
— Ну, любіш... Антрацыт любіш... Ты ж сказаў... — не то сур’ёзна, не то смяшліва перабіла яго дзяўчына.\\
Алёшка замяўся на хвіліну, потым, паглядзеўшы проста ў яе вочы і разам пачырванеўшы і апусціўшы вейкі, ён прашаптаў з папрокам:\\
— Цябе... Цябе я люблю...\\
Ярка ўспыхнулі вочы дзяўчыны, нібы суровая сінь расплылася ў пяшчотнай цеплыні, і ў гэтай цёплай сіні раптам замільгалі смяшлівыя іскры.\\
І яна засмяялася звонка-звонка, аж пасвятлелі сцены дамоў і цёмныя шыбы акон бліснулі ранішнім золатам сонца.\\
— Божа ж мой, які ты дзівачны хлапец! — ціха сказала яна.\\
Яшчэ трапяталіся смехам вейкі, як яна ўздыхнула і раптам парыўчата абняла яго, страсным пацалункам апаліла анямеўшыя губы яго, выхапіла з рук самавар і хутка знікла за форткай. Ён чуў яе частыя таропкія крокі па садовай сцежцы. Вот і на ганку яна, бярэцца за ручку дзвярэй. І раней чым адчыніць непадатлівыя дзверы, яна абярнулася да яго, ледзь чутна прагаварыла:\\
— Бывай, Лёша... Да новай сустрэчы! Да новай сустрэчы...\\
Алёшка стаяў ашаломлены, шчаслівы. Усміхнуўся, заўважыўшы свае рукі. Як трымалі яны самавар, так і засталіся сагнутымі, нібы акамянелі на колькі хвілін. Ён пайшоў, і яму здавалася, што ўсё ідзе і ўсміхаецца яму насустрач: і ранішняе сонца, і ветлівыя клёны, і аканіцы акон, і птушыныя галасы ў жасмінавых зараслях палісаднікаў і садоў. Ён зайшоў у парк. Бераг ракі крута ўзнімаўся над вадой. Далёка-далёка на тым беразе клубіліся, раставалі пад сонцам шызыя туманы. Ледзь улоўны пах лугавых красак і траў далятаў адтуль з зарэчных прастораў. Вада пад берагам злёгку курылася празрыстай парай. Пацешны буксір, зашыўшыся па самы нос у ваду, напінаўся з усіх сваіх сіл і весела цягнуў аграмадзіны барж; імклівая хваля бегла ад яго, захлёствала бераг, прагна аблізвала прыбярэжную гальку, пясок. Ажурныя масты сінелі над вадой. Праз чоткую вязь рашотчатых ферм курыўся блакітны дымок — некуды бег, спяшаючыся, паравоз. Па другім мосце грукацелі падводы, беглі грузавікі, віднеліся стракатыя фігуры людзей. «Сёння базарны дзень», — успомніў Алёшка. Горад навакол абуджаўся. Заліва-ліся фабрычныя гудкі. Густа ішоў народ па вуліцах. Штодзённы шум горада ўваходзіў у свае берагі, гудзеў неўміручым прыбоем. І над усім — над горадам, над ракой, над бязмежнымі прасторамі зямлі — гарэла, пералівалася зыркае ранішняе сонца.\\
Алёшка аж уздыхнуў ад паўнаты жыцця, вялікай, бяскрайняй. Хораша пад сонцам, калі ты можаш усё. Можаш быць апальшчыкам і вугальшчыкам. Можаш будаваць гэтыя дамы і масты, сонечныя фабрыкі і заводы. Можаш нават стаць інжынерам... І станеш. Як гэта добра: будаваць і быць гаспадаром усяму.\\
Хораша пад сонцам, калі любяць цябе... І ты любіш...\\
Задорна пераклікаліся гудкі паравозаў на вакзале, на таварнай станцыі. Здавалася, гэтыя рознагалосыя і звонкія гудкі клічуць яго:\\
— Да новай сустрэчы!.. Да хуткай сустрэчы!..

* * *

Яны сустрэліся, аднак, не скора.\\
Прайшло ўсяго некалькі дзён пасля іх развітання, як страшны грукат вайны не ў пару абудзіў горад. Квартал за кварталам узляталі ў паветра, рушыліся, ператвараліся ў мёртвыя руіны. Тое, што засталося, пажор прагны агонь. Двое сутак падрад наляталі чорныя, ненасытныя птахі. Двое сутак падрад бушавалі вогненныя віхры, у дым і прах развяваючы ўсё, што так любоўна і старанна будаваў чалавек.\\
Прытрымліваючы сэрца, — яно білася, як б’е перабітым крылом упаўшы на зямлю птах, — Алёшка бачыў, як паміраў яго сонечны горад, як у глухой тузе стаялі пачарнелыя, апаленыя сады і пакалечаныя клёны схілілі да самай зямлі паламаныя, абгарэлыя кроны. А на зямлі — на вуліцах і плошчах, сярод руін і апаленых садоў — ляжалі знявечаныя людзі: мёртвыя і паміраўшыя. Сярод іх былі дзеці. І гэта было самае страшнае. Яны былі зусім не да месца — гэткія маленькія, такія недарэчныя ў сваёй жудаснай нерухомасці — на гэтым гульбішчы смерці. Так жа многа было сонца над імі. А яны адвярнуліся ад яго, прыніклі тварыкамі да пылу і праху зямлі, да шэрага попелу пажарышчаў.\\
Нібы распаленае жалеза падносілі да жывога сэрца, такім гаручым і незгасаючым болем заходзілася яно.\\
Некалькі дзён ішоў бязлітасны бой на подступах да паміраўшага горада. Алёшка біўся з ворагам у знішчальным атрадзе.\\
Трэба было адступаць. І калі атрад адыходзіў за раку па хісткіх бярвенчатых мастках, Алёшку раптам адвялі ўбок і ціха сказалі, што ён павінен застацца ў горадзе. Так трэба. Гэтага патрабуе адна важная справа. А па ўсім відаць, ён зможа зрабіць, што яму даручаць. І, зірнуўшы на адыходзіўшых таварышаў, — яны былі ўжо на тым беразе, — ён змрочна ўздыхнуў, маўкліва згадзіўся. Толькі пачаў быў пярэчыць, калі ў яго ўзялі вінтоўку, — як жа яму жыць цяпер без зброі? Да яго падышоў пажылы рабочы, увесь у сівай шчаціне, з густымі насупленымі брывамі. Ён мякка паклаў яму на плечы шырокія далоні сваіх рук. І неяк адразу пацяплела на сэрцы ў Алёшкі — абсівераная скура рук гэтага чалавека была ў крапінках вугальнага пылу.\\
— Вось што, хлопчык ты мой, вінтоўка табе пакуль што без усякай патрэбы, з ёй і забіць цябе могуць... А ёсць у нас яшчэ адна зброя, і яна часам бывае мацнейшая, чымся куля. А гэтай зброі хопіць у нашых сэрцах...\\
Алёшка ведаў, пра якую зброю гаварыў гэты стары чалавек.\\
— Як жа вас зваць? — нерашуча запытаўся ён.\\
— А заві хаця б... ну... дзядзя Пётр... — і цёплая ўсмешка прабілася праз густую шчаціну няголеных шчок, хітра юркнула пад пажаўцелыя пракураныя вусы.\\
Ужо цямнела, як увайшлі яны ў горад. Дзядзя Пётр падаўся на вугальны двор у дэпо. Алёшка пайшоў на сваю ўцалелую ад разгрому ўскраіну горада, зашыўся ў кацельню інстытута.\\
Назаўтра прыйшлі немцы. Яны прыйшлі і прайшлі. Ім нечага было рабіць, нечага было рабаваць у пустым і спаленым горадзе. Потым заснавалася камендатура. На ўскраіне пасяліліся салдаты. Камендант са сваім штабам размясціўся ў інстытуце. Спачатку былі ўзяліся ўсур’ёз за Алёшку — хто ды адкуль... Але ж такі недарэчны быў выгляд у гэтага хлопца з бялесымі віхрамі, з няскладнымі рукамі, з вечна не сыходзіўшай з твару блукаючай усмешкай — да ладу і не да ладу, — што яго пакінулі ў спакоі, гэтага прыдуркаватага хлапчыну, як парашылі аб ім немцы. А тут яшчэ наступілі халады, і яму загадалі апальваць кацельню. У дапамогу далі пару салдат. Тыя лічылі за лепшае адлежвацца на нарах у яго цесным пакойчыку, гуляць у карты, а хлапец завіхаўся з жалезнай лапатай, падкідваў у палаючую топку вугаль, шураваў каласнікі і ўсё ўсміхаўся. Нават назіраючы з нізенькага акенца, як праводзяць па плошчы натоўпы арыштаваных (іх штодня прыводзілі ў камендатуру і выводзілі адтуль у турму, пад якую прыстасавалі адзін уцалелы будынак паблізу інстытута) — хлопец усміхаўся пры немцах. І адчуваў, як гэты смех жалезнай маскай уядаўся ў яго твар, душыў яго нясцерпнаю мукай. Гэтаму смеху вучыў яго дзядзя Пётр, да якога ездзіў зрэдку з салдатамі Алёшка па вугаль для кацельні. Салдаты пакідалі звычайна грузавік, ішлі да пуцей, каб пагаварыць, паскаліць зубы з землякамі з праходзіўшых эшалонаў. Алёшка з дзядзькам Пятром пагружалі вугаль. Дзядзя Пётр шаптаў яму гарачыя словы:\\
—Як ні цяжка, усміхайся, мой хлопец... Смеху куля баіцца... Ды яны і не любяць панурых...\\
Але ж гэта было так цяжка. Дні цягнуліся адзін за адным, нудныя, шэрыя, пакутныя. Кожны дзень быў суровым іспытам. Ён бегаў на пабягушках. Хадзіў па шкляроў, па водаправодчыкаў — трэба было падправіць адно, падрамантаваць другое. Людзі ўнікалі глядзець яму ў вочы. І калі ён выходзіў ад водаправодчыкаў ці ад другіх рабочых, ён адчуваў на сваёй спіне злобныя, пранізваючыя позіркі адчужаных воч. Ён ведаў: прыйдзі ён ноччу, і гэтыя позіркі могуць ператварыцца ў гарачую свінцовую кулю. Недарма чуў ён і днём, як нечы голас глуха крыкнуў яму з-за плота:\\
— За колькі марак прадаўся, сабака?\\
Яго мала ведалі ў горадзе, і гэта было лепш. А калі даводзілася зрэдку сустрэць блізкага знаёмага, той кідаўся насустрач, горача распытваючы, ну як жа ён жыве, ці працуе, ці ёсць у яго хлеба скарынка, і, раптам даведаўшыся, што ён адтуль, з інстытута, чалавек адразу развітваўся з ім і, бліснуўшы льдзінкамі пахаладзелых воч, спяшаўся знікнуць за вугал, за дрэва, за спіны чужых людзей. Яго баяліся, як пракажонага.\\
Ён разумеў гэта і ўнікаў залішне, без неадкладнай патрэбы, з’яўляцца ў разбураным горадзе, каб не палохаць людзей сваім выглядам. Хіба раскажаш ім, хіба ім скажаш пра ўсё?\\
Яго паклікалі аднойчы да каменданта. Вартавыя даўно прызвычаіліся да яго няскладнай фігуры, як прывыкаюць да хатняй рэчы, як прывыкае салдат да свайго кацялка, да сваёй абгрызенай лыжкі. Спакойны, ураўнаважаны, з застыглай прыдуркаватай усмешкай на няскладным твары, ён ішоў да каменданта і думаў, па якой гэта патрэбе яго паклікалі да начальства. Звычайна камендант перадаваў яму распараджэнні праз салдат — паправіць шкло, паклікаць палацёра, знайсці каваля, каб зрабіць краты на вокны ў каменданцкім пакоі, — камендант баяўся заставацца на ноч пры звычайных вокнах.\\
Алёшка ціха ўвайшоў у кабінет каменданта. Тут панаваў паўзмрок. Густыя шторы на вокнах не прапускалі лішняга святла. І толькі шырокі стол з пісьмовымі прыладамі, цьмяна пабліскваўшымі цацкамі і грудай папер, быў ярка асветлены сонцам. За ім вырысоўвалася лысіна каменданта. Той, нахіліўшыся, нешта корпаўся ў паперах.\\
— Што загадаеце зрабіць, пан камендант? — ціха прагаварыў Алёшка.\\
Лысіна адарвалася ад папер. Алавяныя вочы каменданта пагардліва прайшліся па Алёшкавай постаці, рука стомлена кіўнула ў бок ад стала.\\
— Вось паглядзі, мне б хацелася даведацца, хто яна, можа, знаеш...\\
Камендант абыходзіўся без перакладчыка, ён мог гаварыць па-руску. Ён зноў ушыўся ў свае паперы, да таго нецікавым яму быў гэты хлопец, якога і выклікаў ён проста так, на ўсякі выпадак.\\
Алёшка паглядзеў у бок завешанага шторай акна. І раптам ногі яго зрабіліся нібы чыгуннымі, нібы прыраслі да слізкага паркету пакоя. А сэрца страпянулася так балюча, што ён інстынктыўна прыціснуў да бока локаць левай рукі, каб затрымаць, не даць выскачыць з цеснай клеткі неўгамоннаму чалавечаму сэрцу, якое не можа вось раптам змоўкнуць, акамянець, калі захоча таго чалавек. На крэсле пад шторай ён заўважыў жоўты паўкажушок з вышытымі ўзорамі. Асвойтаныя з паўзмрокам вочы заўважылі каштанавыя валасы. Твару не відаць было. Схіліўшы ўніз галаву, дзяўчына сілілася паправіць падбародкам разарваную на грудзях блузку — рукі былі закручаны назад і звязаны. Урэшце яна глянула спадылба, здрыганулася і спалохана падалася назад, да чорнай шторы. Яе сінія, такія ж блізкія і такія далёкія цяпер, вочы прашылі яго лютай нянавісцю. Нешта шапталі губы яе, здалося яму, нібы чуе ён гэтыя словы, словы аб здрадніках, аб юдах. З правага куточка запёкшыхся губ сцякаў на падбародак танюткі струменьчык крыві і злавесна пабліскваў у паўзмроку.\\
Усё гэта цягнулася якую-небудзь адну, другую секунду, здаўшыхся цэлаю вечнасцю. Сабраўшы ўсю сваю волю, напружыўшы нечалавечыя сілы — аж цёмныя кругі прайшлі прад вачамі, — Алёшка нацягнуў на твар прызвычаеную ўсмешку, глядзеў абыякава, слепа.\\
Камендант, адарваўшыся ад папер, коратка запытаў яго:\\
— Ну што? Ведаеш?\\
Алёшка зірнуў безуважліва на яе, абыякава адказаў:\\
— Не, я не сустракаў гэтай дзяўчыны... Не ведаю...\\
— Яна ж, кажуць, вучылася ў інстытуце... Ты ж быў апальшчыкам?\\
— Іх багата вучылася, пан камендант... Я ведаў вельмі нямногіх...\\
— Яшчэ б... — мармытнуў нешта камендант, іранічна зірнуўшы на постаць Алёшкі. — Ну, ідзі...\\
З вялікай цяжкасцю адрываючы ногі ад паркету, Алёшка выйшаў з пакоя. Ён сумеў улавіць яшчэ яе позірк. У ім была ранейшая цеплыня, як было гэта даўным-даўно... «Ах, як даўно гэта было!.. Усяго тры месяцы таму назад», — вынырнула аднекуль пярэчлівая думка. Але гэта ўсё роўна.\\
Калі ён спусціўся ў кацельню, то знясілены лёг на ложак і доўга ляжаў, без руху, без думак. Усё было перадумана даўно. Усё пуста даўно. Уперадзе не было, здаецца, ніводнай прасветлінкі, нібы праклятая доўгая ноч накінула на яго халодныя шэрыя крыллі і душыць яго, душыць, знясільваючы мозг, амярцвяючы сэрца. Аднекуль здалёк прабліснулі сінія іскрынкі вачэй... «Яе выпусцяць сягоння, абавязкова выпусцяць, яны нічога не зробяць ёй дрэннага, яны не пасмеюць, яны не маюць права». Гэтая думка абпальвала яго, варочала да жыцця. Але тут жа ўспаміналіся дзіцячыя тварыкі, што адвярнуліся ад сонца... Чым вінаваты былі тыя дзеці?\\
Машынальна ён устаў, машынальна ўзяўся за жалезную лапату, падкінуў вугалю ў топку, машынальна лёг спаць. А калі прачнуўся і па даўняй прывычцы зірнуў у маленькае акенца на плошчу, ён хапіўся рукамі за сваю галаву, балюча вытнуўся лбом аб халодны цэмент падаконніка і, падаўшыся назад, стаяў здранцвелы, разбіты і нешта шаптаў адразу высахшымі і збялелымі вуснамі. Кружылася галава, гарэўшая палячым незгасаючым болем. Памутнелыя вочы ледзь пазнавалі знаёмыя сцены кацельні, шэрую столь у зялёных плямах-падцёках, з пыльным павуціннем па кутках.\\
— Трэба зняць... — мільганула і знікла, нібы прыйшоўшая аднекуль збоку, непакойная думка. Доўга стаяў ён так, баючыся зірнуць хоць раз у гэтае праклятае цяпер акенца. Не чуючы ног пад сабой, прайшоў у сваю канурку, пацягнуўся да прамасленай кепкі, што вісела на цвічку над невялікім люстэркам. Нечакана ўбачыўшы свой твар у люстэрку, ён не пазнаў сябе. З халоднага шкла пазіралі сухія, заняпалыя вочы, увесь у маршчынах быў лоб; яго пшанічныя валасы з бялесымі віхрамі пасівелі. Гэта не здзівіла і не расчаравала яго. Усё роўна. Накінуўшы кепку, ён паціху выбраўся з кацельні і праз двор выйшаў на вуліцу. Калі дзядзя Пётр убачыў яго на вугальным двары, ён крыху здзівіўся і разам з тым занепакоіўся.\\
— Ты чаго?\\
Алёшка схапіў яго за рукі, балюча паціснуў вугальныя далоні і раптам, прыхіліўшыся да пляча старога, бездапаможна загаварыў, нібы ўпрошваў аб чым, нібы ў чым апраўдваўся:\\
— Я не магу, дзядзя Пётр... Вы разумееце, я не магу.\\
І хутка, хутка:\\
— Вы забіце, вы застрэльце мяне, што хочаце, тое і рабіце... але я...\\
— Ну, што з табой? — чулліва перапытаў дзядзя Пётр.\\
— Там... — Алёшка жорстка правёў далонню па сваёй шчацэ, — там... павесілі...\\
— Знаю... маўчы, не гавары аб гэтым... — перабіў яго пажылы чалавек, мякка паклаўшы яму на плечы свае далоні.\\
Алёшка ўсё гаварыў, але ў голасе яго былі ўжо другія ноткі:\\
— Я пушчу іх з дымам і прахам... Я сам загіну, але я...\\
— Ты гэтага не зробіш, мой хлопчык. Пакуль што гэта не мае ніякага сэнсу. Пацярпі яшчэ, мой дарагі... Пацярпі... ужо набліжаецца час, тады зробіш... Ну, ідзі, а то яшчэ хопяцца цябе...\\
І ён пайшоў.\\
Урэшце падаспеў і гэты доўгачаканы час. Набліжалася гадавіна Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі. Калі Алёшка прыехаў за вугалем да дзядзі Пятра, той проста сказаў яму:\\
— Ну, Алёша, заўтра дзейнічай... Ноччу... Глядзі толькі, каб сам застаўся цэлым...\\
Хутка азірнуўшыся па баках, ён пацалаваў яго ў абедзве шчакі, сунуў у рукі маленькую газетку:\\
— Бывай... Дома пачытаеш, табе будзе відней... Чытай і не бойся, гэта іхняя газетка...\\
Нібы лёгкія крыллі выраслі за плячмі ў Алёшкі. Нібы зноў вярнуліся мінулыя радасці, мінулыя думы. Ён уважліва прачытаў газетку. Яна была не новай для яго: тая ж старая лаянка, старая брахня. Немцы сабіраліся браць Маскву. Нават дзень прызначылі — шостага лістапада, пярэдадне рэвалюцыі. Тут жа і аб’ява, што ў пана каменданта заўтра будзе баль для паноў афіцэраў з прычыны перамогі над савецкай сталіцай.\\
Сурова насупіліся Алёшкавы бровы:\\
— Масквы ім захацелася... Што ж, мы пакажам ім і Маскву...\\
Калі ён прачнуўся на другі дзень, ён ніяк не мог стрымаць сваёй нецярплівасці. Дзень цягнуўся марудна, доўга. Ледзь прычакаўся ён ранняга вячэрняга змроку. Апрабаваў раму нізенькага акенца. Струхлелая рама паддавалася, яе лёгка можна было выняць. Украдкам агледзеў канцы абарваных шнуроў. Гэта былі звычайныя электрычныя шнуры. Тут многа было лямпак, іх пазнімалі, шнуры засталіся. Алёшка добра ведаў, якія яму патрэбны.\\
Прынікнуўшы лбом да халоднага шкла акенца, ён уважліва ўглядаўся ў цёмную плошчу. З’язджаліся машыны. Святло аўтамабільных фар вырывала з цемені ночы чорныя сілуэты на перакладзіне. Алёшка прыжмурваў на секунду вочы. Прыслухоўваўся да чоткіх крокаў на тратуары, да скрыпу парадных дзвярэй. Праз якія паўгадзіны дзверы перасталі рыпець, патухлі фары на плошчы.\\
Алёшка падкідваў вугаль у топку і — узвінчаны, прыўзняты — прагна прыслухоўваўся да кожнага стуку, да кожнага шолаху. Хутка пачуліся прыглушаныя гукі музыкі. Алёшка праверыў дзверы. Ля ўвахода на чорную лесвіцу стаялі вартавыя. Задраўшы галовы ўверх, яны захапляліся бравурнымі маршамі. Алёшка паволі падышоў да крана, старанна вымыў рукі, твар, акуратна павесіў ручнік на сценку. Хуценька пераапрануўся ў нерабочы гарнітур. Уважлівым позіркам агледзеў усе такія родныя і знаёмыя да апошняй дробязі куточкі кацельні. Дамавіта шыпела пара, патрэскваў вугаль у топцы, у падвале стаяла застоеная глухая цішыня ночы. Ён глыбока ўздыхнуў і абрэзаў ножнамі канцы трох шнуроў. Задрыжалі рукі, і сэрца ўсхадзілася хутка-хутка, калі цьмяны агеньчык запалкі аблізаў па чарзе кожны з шнуроў. Бадзёра замільгалі ружовыя, ледзь бачныя аганькі, запырскалі іскаркі.\\
Уцягнуўшы галаву ў плечы, Алёшка падышоў да акенца, бязгучна выняў раму, прыслухаўся. Крокі вартавога паволі аддаляліся, зніклі. У адну секунду Алёшка быў на волі і бег, запыхаўшыся, уздоўж сцяны агароджы, паўз тратуар, каб мяккай зямлёй прыглушыць цяжкія ўдары ног. Вот і разбураныя вуліцы, руіны пагарэлых дамоў. Ён азірнуўся назад, і яму здалося, што зямля і неба раскалоліся раптам, і нічога болей не будзе, нічога не застанецца на свеце. Прытуліўшыся да каменнага паўразбуранага пад’езда, ён перачакаў, пакуль падалі на каменны брук цяжкія цагліны, жалезныя бэлькі, аграмадныя каменні. Вялікае зарыва ўзнялося над плошчай, над вуліцай. У яго трапяткім святле, нібы недарэчныя здані, хісталіся руіны дамоў, апаленыя коміны пячэй, пачарнелыя, мёртвыя дрэвы. Ён азірнуўся яшчэ раз назад, і яму здалося, нібы раскалыхваліся мерцвякі на белых уночы слупах і іх багровыя твары злавесна ўсміхаліся новаму пажарышчу.\\
Прыйшоўшы на вугальны двор, ён упаў на кучу каменнага вугалю і, знясілены ўсім бачаным, усім перажытым, глуха заплакаў. Ён плакаў, як маленькае бездапаможнае дзіця, не саромячыся сваіх слёз, сваіх стогнаў. Да пляча яго дакранулася рука дзядзі Пятра.\\
— Устань, мой хлопчык!\\
І ён устаў і, абняўшы гэтага чалавека, усё гаварыў і гаварыў:\\
— Чаму я не задушыў яго раней сваімі рукамі?.. Я мог забіць яго, гэтага вырадка... Тады не было б гэтых страшных слупоў. Вы не ведаеце, дзядзя Пётр... як я. любіў яе... — і прыглушаныя рыданні зноў страсянулі яго плечы, яго галава бездапаможна забілася на грудзях старога. — Як я любіў...\\
— Каго, мой хлопчык?\\
— Яе... Рэню...\\
Злёгку ўздрыгануліся плечы старога. Ён мякка вызваліў сваю руку, паволі правёў ёй па сваім суровым твары, мякка прылашчыў падатлівую хлапецкую галаву і, гледзячы некуды ўдаль, сказаў глуха, усхвалявана:\\
— Гэта добра, надзвычай добра, сынок мой, — так назваў ён яго ўпершыню, — што ты любіў яе... Яна варта таго... Але я... можа я любіў яшчэ болей... Яна ж дачка мая. адзінае дзіця маё...\\
Хлопец прагна лавіў кожнае слова старога чалавека, і яму здавалася, нібы апускаецца на яго нейкая ціхая, нязведаная, нязнаная яшчэ радасць, радасць блізкасці да людзей, радасць кроўнага сваяцтва. І разам з тым яму балюча было, сорамна перад ім, перад мужнасцю гэтага чалавека за сваю хвілінную слабасць, за слёзы, якія недастойны мужнасці чалавека.\\
— Даруйце мне, дзядзя Пётр... мае слёзы...\\
Нецярпліва прыслухоўваючыся і занепакоена ўглядаючыся ў пасвятлеўшую цемень ночы, чалавек стрымана адказаў яму:\\
— Слёз сваіх не саромейся, яны ідуць ад сэрца...\\
Адзін за другім раздаліся глухія ўдары выбухаў. Яшчэ і яшчэ. У розных канцах горада ўспыхнулі новыя зарывы. Зусім блізка, на таварнай станцыі, узвіўся шалёны феерверк і не спыняўся ні на секунду, раскідваючы на ўсе бакі грымучыя маланкі, цэлыя каскады полымя. Рваўся эшалон са снарадамі. Стагнала і дрыжала зямля.\\
— Што гэта? — запытаўся недаўменна Алёшка.\\
— Гэта? Ты ж распачаў яго сёння. Гэта салют Рэвалюцыі, мой сынок, салют Кастрычніку... Жывы мы, і горад наш жывы, ён не памёр...\\
Ён гаварыў, і святлела ноч над горадам, устрывожаныя птушкі ўзвіваліся ў паветра, высока кружыліся ў небе. Багровыя ад зарыва крылы здаваліся казачнымі чырвонымі макамі, раптам расцвіўшымі над руінамі.\\
— Пойдзем, сынок!\\
І яны зніклі, праглынутыя старожкаю цішынёю глухіх гарадскіх завулкаў.\\
Горад жыў, не здаваўся.\\
\\
1942

 


===== Падобныя старонкі =====
  * [[творы/міхась-лынькоў/міхась-лынькоў-аб-чалавечым-сэрцы]]
  * [[творы/міхась-лынькоў/міхась-лынькоў-васількі]]
  * [[творы/міхась-лынькоў/міхась-лынькоў-над-бугам]]
  * [[творы/міхась-лынькоў/маньчжур-аналіз-апавядання]]
  * [[творы/міхась-лынькоў/міхась-лынькоў-міколка-паравоз]]