Пісьменства

Гэтая старонка толькі для чытання. Вы можаце паглядзець яе зыходны тэкст, але не можаце яго змяніць. Паведаміце адміністратару, калі лічыце, што гэта няправільна.
~~META:
title = Міхась Лынькоў — Крот
&keywords = вочы, пана, зяленскі, сэрца, сонца, кратовыя, баіцца, сена, сэрцы, яніну, езус, карагодзе, даражэнькі
&abstract = Чытаць апавяданне Міхася Лынькова "Крот"
&iftrue = True
~~

====== Міхась Лынькоў — Крот ======
Плылі туманы.\\
Дарога плыла...\\
Драмалася. Не, не драмалася, а хацелася спаць, так хацелася, нібы сон быў найвялікшым шчасцем на свеце, і шчасце гэта стапудовым цяжарам лажылася на распухшыя векі, сціскала іх, але закрыць не магло. Крычалі людзі, дзесьці назойліва гудзеў прапелер, падскаквалі і грукацелі па слізкіх каменнях нашы арбы, цяжка дыхалі коні.\\
Адступалі...\\
Трэцяя ноч ахінула дарогу і не самкнула воч нікому.\\
Блукалі думкі, мітусіліся, насіліся ў карагодзе дзіўным, нібы залатыя пылінкі ў промені сонца, напаўняючы сэрца ціхім смуткам. Смутак, бо распухшыя вочы і вільгаць туману, і раніцы холад, і ўперадзе не Варшава, а Седлец.\\
Гэта галоўнае што каменем цяжкім прыдавіла плечы, асунула іх, палажыла на траскую арбу. А з боку пан Зяленскі бубніць на вуха. Што ён бубніць, не разбярэш адразу, хіба ахвота слухаць яго, дый ці варта слухаць.\\
– Мо пан хоча паслухаць, што скажа яму найлепшы прыяцель?\\
– Хто ж гэты прыяцель?\\
– Хіба пану казаць трэба хто?\\
– Ну?\\
– Хіба ў пана вачэй няма, каб убачыць шчырую праўду?\\
– Пане Зяленскі, не цягні ты, як ксёндз у касцёле. У чым справа?\\
– Ах, свенты Езус, пан не хоча разумець праўды, пан не хоча бачыць яе. Хіба не бачыць ён, што я яго лепшы прыяцель?\\
І пан Зяленскі стараецца ветліва ўсміхнуцца, ад чаго сівы ржэўнік яго шчок нібы палахліва хвалюецца, абгрызеныя вусы ўздрыгваюць разы са два, чырванее нос, на якім асела раса халодных туманоў. І толькі вочкі, маленькія вочкі ніяк не здолеюць усміхнуцца, глядзяць кудысьці ўбок, знізу ўверх з-пад навісшых брывей, палахліва перабягаюць то на драбіны, то на раменную пужку, то касавурацца ўверх, дзе гудзіць, не змаўкае прапелер.\\
Я гляджу на прыяцеля вокам здзіўленым, нешта адказваю, не то дзякую за сяброўства, не то сумняваюся ў ім.\\
Пан Зяленскі наш фурман. Пара гнядых яго коней цягнуць па гразі нашу цяжкую арбу. Ён заможны шляхціц, у яго некалькі коней, але толькі пару з іх мы засталі на стайні на хутары пана Зяленскага. І ён сеў на воз, уздыхнуў некалькі раз, памянуў святога Антонія, памянуў пра шчасце ў дарозе і, узмахнуўшы пужкай, не з-за патрэбы, а так сабе, для формы, выехаў са двара ў неспадзяванае вандраванне.\\
Я ўспамінаю выезд, успамінаю тры дні, праведзеныя на хутары пана Зяленскага, яго дачку панну Яніну, яе вочы і залаты лён шаўкавістых кос. Ці не ў гэтых косах заблыталася маё сэрца, ці не ў цёмнай глыбіні сініх воч свяціліся тады цёплыя агеньчыкі ветлівасці, а мо болей чым ветлівасці да нас, да прышэльцаў. Бацька глядзеў зверху ўніз, яе вочы глядзелі проста, упіваліся блакітным позіркам у самую глыбіню тваёй душы. Кожны любіў гэты позірк, і ў кожнага ад яго адлятала кудысьці і зморанасць і сотні вёрст пераходаў.\\
Дзіўная Яніна. Ці не яна сваімі рукамі змыла бруд з нашых сарочак, якіх не дакраналася вада ад крутых дняпроўскіх берагоў да цёмных і бяздонных віслянскіх віроў. Заўважылі ж яе вочы наш ціхі сорам – мы не хацелі лажыцца на беласнежныя прасцірадлы, не хацелі пакрыць іх пылам дарог, упляміць тванню непраходных балот. І мы прасілі сена, пахучага сена, мы прасілі саломы – у ёй цвет сонца і раздолле неабсяжных палёў, якім родны былі нашы сэрцы і думкі, нашы казачныя пераходы.\\
Панна Яніна памыла сарочкі нашы і палажыла нас на бела-снежныя прасцірадлы. Мо яна любіла нас, мо чыё прапыленае сэрца заглянула ў глыбіню яе дзіўных вачэй? Хто яго ведае? Але кожны з нас ведаў, што ў панны Яніны брат – чырвоны, і кожны чуў на зары, як шыпеў за сцяною пан Зяленскі:\\
– Я пракляну цябе, няшчасная мая дачка, калі не кінеш ты ўглядацца ў вочы нашых ворагаў, забруджваць хату маю іхнім смеццем... У-у... здрадніца.\\
А ціхі голас адказваў:\\
– Ты хочаш, тата, застацца адзін, бо мне заўсёды знойдзецца месца там, дзе брат мой.\\
– О свенты пан Езус, даруй мне прадвечную тваю літасць. Змоўкні, нягодніца, закрый свае брудныя вусны – у іх здрада, у іх хула на прадвечнага Пана Бога.\\
– Тата.\\
– Годзе.\\
Мы чулі, мы ведалі гэта. Ведаў і я, чаму цяжка ўсміхнуцца пану Зяленскаму, чаму сівы ржэўнік шчок яго замест усмешкі хвалюецца кіслай шчацінай, чаму вочы яго замест цеплыні стрыкаюцца снапамі іголак. А пан Зяленскі лісліва бубніў:\\
– Пане, даражэнькі пане, паслухай, што скажа табе вернае сэрца. Вайна – зло, асабліва для тых, у каго гарачая кроў, хто кахае.\\
– Ну?\\
– Пан кахае Яніну, я ж гэта бачу, я ж гэта ведаю. А я ж даводжуся бацькам ёй.\\
І ў тон яму адказваю:\\
– Ну, што з таго? Калі пан і кахае Яніну, навошта яму любіць пана Зяленскага?\\
– О-о. пан любіць жарты, але старыя жартаў не любяць, навошта яны, яны атрута старому сэрцу. Я без жартаў, мілы мой пане, без жартаў, я маю лес і зямлю.\\
– Ну?\\
– Лес і зямлю, даражэнькі мой пане. Мая хата. дык навошта казаць, хіба ясны пан не бачыў яе сваім уласным вокам. А мой сад, вы не знойдзеце такіх у самой Варшаве, не то што ў Гарволіне нашым.\\
– Ну?\\
– Што пан даражэнькі занукаў? Я хацеў бы яшчэ сказаць, што ў мяне стаеннікі коні і варшаўская збруя, што ў мяне каровы.\\
– Годзе, пан, даволі, бліжэй да справы!\\
Пакрыўджаны пан маўчыць з хвіліну, потым зноў стараецца зрабіцца цяплей за сонца і, нібы робіць мне надзвычайны падарунак, паціху гаворыць:\\
– Я б хацеў. я б жадаў мець пана за зяця.\\
Мне смешна, мне здаецца, што смяюцца туманы наўкол, заліваюцца шалёным рогатам колы арбы, грукаючы па слізкіх каменнях, і самі каменні заліваюцца слізкім смехам.\\
Усё смяецца, смяецца чалавечаму глупству, мізэрнасці чалавечых жаданняў. Мне здаецца, што заліваецца рогатам сам пан Езус, што павіс нямым распяццем на раздарожжы на пахілым, замшэлым крыжы, на якім мае зліплыя ад роснай вільгаці вочы чытаюць такія смешныя, такія недарэчныя словы: «Свенты пан Езус, сховай нас от твоего гневу!»\\
Хіба не з’яўляюцца яны, гэтыя словы, самай цяжкай насмешкай над чалавечым жыццём, данню чалавечаму глупству, асабліва калі ляжаць пад крыжам тры чалавекі, тры забітыя салдаты: два польскія і адзін чырвонаармеец. Яны трое маўчаць, аддаўшы жыццё сваё – адзін за лепшую долю, за шчасце дзён новых, два – за ліпкія кайданы сваёй сіне-змрочнай айчыны. Мне балюча, мне шкада іх усіх. Мне балюча за надпіс на пахілым крыжы, ён апаганьвае іх, апаганьвае памяць аб іх, спыніўшых сэрцы свае навекі.\\
Пан Зяленскі баіцца зірнуць у шкляныя вочы забітых, у якіх холад туману. Пан Зяленскі, зірнуўшы на прыдарожны крыж, сціскае плечы, апускае павекі на свае кратовыя вочы і шэпча нешта, шэпча паціху. Моліцца, ён баіцца смерці, ён баіцца пакінуць кароў сваіх, варшаўскую збрую, п’яныя слівы сваіх садоў.\\
Крыж перарваў нашу гутарку, мы едзем моўчкі, але нядоўга.\\
– То што пан скажа?\\
– Аб чым?\\
– Ды я ж казаў пану?\\
– Ага. добра, я згодзен, чаму мне не быць вашым зяцем. Вось скончым вайну, і я прыеду да пана Зяленскага пад зялёныя слівы. Мы справім шлюб з паннай Янінай на вялікую радасць і ўцеху пана Зяленскага.\\
Я бачу, як гасне паволі ўсплыўшая на калючую шчаціну радасць пана Зяленскага, і ён шэпча паціху:\\
– Не. не. я думаў іначай. А пану ўсё жарты, усё жарты. Для чаго і навошта чакаць? Хіба не можам. ну. паехаць цяпер. Навошта ехаць на Буг, калі можна паехаць на Віслу. Хіба пана кране хто пальцам? Хіба я не вазьму яму пашпарт у гміне?..\\
Словы прыдушаным шэптам льюцца з-пад абгрызеных вусоў, кожнае слова вострым джалам упіваецца ў маё сэрца, абурае яго з нечуванай сілай. Мне хочацца крыкнуць на пана нечалавечым крыкам, закрыць яму рот прыкладам халоднага карабіна. Але пан сам змаўкае, кратовыя вочы палахліва замітусіліся, і, уцягнуўшы галаву ў плечы, ён сядзіць нерухома, баіцца зірнуць мне ў вочы, заўважыўшы ў іх агні чалавечай нянавісці.\\
З-за сіняга лесу выплывае паволі сонца і купае шнуры залатыя ў паўзучых струменях туману. Туман пачынае клубіцца, падымаецца ўверх і нікне, растайвае ў бяздоннай вышыні блакіту. Ад сена – вераснёвы пах і ліпнёвая цяплынь. Яны хіляць галаву да сну, ахінаюць яе ў чароўныя мары. Закрыеш вочы – і дзіўныя вобразы адзін за адным лунаюць у карагодзе бясконцым, у карагодзе, сатканым з красак стагоддзяў, з магутных подыхаў людской грамады, з вобразаў даўно мінулых дзён прашумеўшых, з жалезнага рокату расквітаючых дзён будучыні, з чалавечых дум і жаданняў. Вунь устаюць з шэра-змрочнай глыбіні вякоў крывавыя барыкады Парыжа, дзе халодны граніт і слізкія каменні чалавек напаіў сваёй лепшай крывёю.\\
У чырвоным дзіўным тумане праходзяць польскія валанцёры сталёвых кагорт Гарыбальдзі. У іх сэрцы агонь, і думкі іх – праменні будучыні. Хіба не гэтымі праменнямі свіціліся і барыкады Варшавы?!\\
І аднекуль з-пад шэрых і слізкіх туманаў выплываюць кратовыя вочы, яны шырацца, шырацца, засцілаюць гнілымі павекамі дзіўныя здані мінулага, іх шэрыя плямы расплываюцца слязою авечай па чырвані пламянеючых зор.\\
Ах, гэта збруя варшаўская! Гэта пан Зяленскі бубніць паціху пра коней ды пра белых авечак, балазе здаецца яму, што я сплю.\\
– О, каб ён ведаў ці бачыў! Яму не давялося зірнуць на маю збрую варшаўскую, на маіх парсюкоў знатных.\\
– Пан, бачу я парсюкоў тваіх знатных, бачу белае тваё сэрца авечае, што заблыталася ў варшаўскай збруі.\\
Але разблытаецца яно, я пашлю яму залатога чмяля з слаўнай маёй карабінкі.\\
Пан касавурыцца на карабінку, пан закрывае рукамі вочы, калі дула патыхае на сівыя скроні холадам смерці, з-пад пальцаў п’яўкамі шэрымі ўюцца слёзы і капаюць, капаюць на пахкае сена. І нібы з магілы чуецца голас:\\
– Пане, найдаражэнькі пане, гэта толькі маленькі жарт, самы малюсенькі жарт, мы назад не паедзем, з вамі ехаць гатоў да Масквы. Дый хіба пане, няхай ён будзе здаровым навек, хіба ён забыў на Яніну, хіба хоча ён, каб яна засталася без бацькі?\\
– Так, я хачу, каб яна засталася без пана Зяленскага, бо ён не бацька ёй, а люты вораг.\\
Пан шалёным голасам крычыць «ратуйце» і стараецца ўліпнуць у драбіны, зрабіцца нявідным для жорсткага халоднага дула.\\
Прачнуўшыся, чырвонаармейцы хапаюць мяне за руку.\\
– Не чапай, чорт яго бяры.\\
Кратовыя вочы засталіся жывымі.\\
Пан Зяленскі ўцёк цёмнаю ноччу. Ноч спрыяла яму – пан любіў цемень – цемень ночы і кратовай нары.\\
– Застаўся ты, браце, без цесця сірата сіратою, – смяяліся на зары нашы хлопцы.\\
– Нічога не паробіш, не судзіў лёс.\\
– А слаўная ўсё ж такі была дзяўчына Яніна. – адзываліся задуменна другія.\\
І ўсплылі ў думках у кожнага блакітныя вочы і залаты лён шаўкавістых кос.\\
І поруч крот і кратовыя вочы, ненавісныя, нелюдзімыя, якія не любяць сонца, не любяць святла.\\
Плылі туманы.\\
Дарога плыла.\\
І мы самі плылі ў чырвоных туманах, у іх купаліся нашы прапыленыя сэрцы і, змываючы сум і тугу, напаўняліся грымучаю радасцю – перад намі ўставалі новыя дні, дні наступленняў.\\
\\
1927\\
\\
\\
Крыніца: Лынькоў М. Выбраныя творы; уклад., прадм., камент. Д. Бугаёва. – Мінск: Беларуская навука, 2013. – 560 с. – («Беларускі кнігазбор»: Серыя 1. Мастацкая літаратура).

 


===== Падобныя старонкі =====
  * [[творы/міхась-лынькоў/міхась-лынькоў-салют]]
  * [[творы/міхась-лынькоў/міхась-лынькоў-міколка-паравоз]]
  * [[творы/міхась-лынькоў/міхась-лынькоў-над-бугам]]
  * [[творы/міхась-лынькоў/маньчжур-аналіз-апавядання]]
  * [[творы/міхась-лынькоў/міхась-лынькоў-васількі]]