Пісьменства

Гэтая старонка толькі для чытання. Вы можаце паглядзець яе зыходны тэкст, але не можаце яго змяніць. Паведаміце адміністратару, калі лічыце, што гэта няправільна.
~~META:
title = Барыс Сачанка — Твор, які не магу скончыць
&keywords = Несмяловіч, мужык, Халімон, паночку, цяпер, асабліва, потым, таксама, Алена
&abstract = Чытаць апавяданне Барыса Сачанкі "Твор, які не магу скончыць"
&iftrue = True
~~

====== Барыс Сачанка — Твор, які не магу скончыць ======
Не помню ўжо і калі, яшчэ, мабыць, будучы студэнтам, задумаў я адну аповесць. Нават быў пачатак яе напісаў. Вось ён:\\
\\
«Стаяла лета, самая зялёная, бучная пара яго – чэрвень месяц. I даўным-даўно тое было – недзе гадоў праз дзесяць-дванаццаць пасля помнага паўстання, якое ўскалыхнула ўсю заходнюю ўскраіну былой вялікай Расійскай імперыі і якое бязлітасна патапіў ў крыві Мураўёў-вешальнік. Па глухой палескай дарозе кацілася, дрогка падскокваючы на выбоінах і карэнні, запрэжаная паркаю коней вясковая фурманка. На фурманцы ехалі двое: валавокі, яшчэ не стары, але з чорнаю, як дзягцярны квач, барадою мужык – ён сядзеў у перадку, звесіўшы з драбінак ногі, абутыя ў лутовыя лапці, трымаў у адной руцэ лейцы, у другой пугу – кіраваў коньмі – і хударлявы, чыста паголены, з чырвоным шрамам вышэй правага брыва чалавек, апрануты па-панску ва ўсё крамнае, гарадское – у сурдут, з-пад якога выбівалася белая манішка, прыкрытая шырокім карычневым краватам, чорныя, увабраныя ў халявы ботаў штаны; на лоб, каб не сляпіла вочы сонца – яно ўбіралася акурат ў паўдня, і пякло, смаліла, асабліва кал і фурманка пак ідала густыя, цёмныя заглушы і выязджала на чыстыя лясныя балацявіны ці пазарастаныя маліннікам прагалы, – быў насунуты капялюш. Чалавек сядзеў трохі паводдаль ад мужыка, у аглабцах. Там жа, на пачарнелай, змятай леташняй саломе, стаяў і небагаты дарожны скарб яго – два невялікія, акутыя па ражках жалезам, куфэркі. Па тым, як чалавек уважліва прыглядаўся да ўсяго, што адкрывала яму з кожным паваротам дарога, лёгка можна было здагадацца: ён не тутэйшы, свежы ў гэтых мясцінах чалавек і што ён ці не ўпершыню едзе па такой ціхай, бязлюднай дарозе. Але вось ён заварушыўся, павярнуў галаву да мужыка, які моўчкі, усё гэтак жа ссутуліўшы плечы, сядзеў у перадку фурманкі і нешта думаў сваё, нейкі час пазіраў на яго, нібыта выбіраў момант, каб загаварыць, потым сказаў раптам:\\
– Я перапрашаю, вашэце, але ці не пакрыўдзіцца пан, калі я папытаю, што ў нас на душы, чаму вы так зацята ўсю дарогу маўчыце?\\
– Ды пакіньце, паночку, называць мяне панам, – папарасіў мужык, таксама павярнуўшыся тварам да свайго спадарожніка. – Я ж казаў ужо – які ж бо я пан, якое вашэце? Я – мужык. Няшчасны, гаротны мужык-лапатнік. А што я маўчу, дык пра ета і здагадацца не цяжка... Горна, вельмі горна на душы ў мяне, паночку, таму і маўчу...\\
– Чаму гэта горна ў вашэце на душы? – падсунуўся бліжэй да мужыка спадарожнік. – Здарылася што? Раскажыце, калі можна...\\
– Ды яно... Ці цікава будзе слухаць, што мужык языком мянці цьме...\\
– Каб не было цікава, я не прасіў бы... Дый... Раскажаш іншы раз каму пра сваё гора, глядзіш, як бы і палягчэе, весялей на душы робіцца...\\
– Дзівакаваты вы нейкі, паночку, – пакруціў галавою і заўсміхаўся ў бараду мужык. – Ей-ей, дзівакаваты... Гаворыце па-нашаму... I ўсё вам цікава, пра ўсё ведаць хочаце. То пра казкі, песні нашыя пытаеце, маўляў, ці баяць, спяваюць іх у нас. То пра поле, лес. А цяперака от пра жытку маю ведаць маю захацелася... Навошта ўсё ета вам? I хто вы будзеце?\\
Цяпер заўсміхаўся спадарожнік.\\
– А вы таксама цікаўны... Ну добра, добра, давайце знаёміцца. Завуць мяне Гаўрыла, бацьку майго звалі Аўласам, а прозвішча наша Несмяловічы. Сам я з-пад Слуцка – можа, чулі, горад такі ёсць? – і не пан я, а ўсяго толькі шляхціч. Я доўга вучыўся, спярша ў Вільні, потым у Пецярбургу... Працаваў... А цяпер вось надумаў па краі паездзіць, паглядзець, як люд просты жыве, якія ён песенькі спявае, якія казачкі бае, сам сябе весялячы ды пацяшаючы...\\
– Навошта яны вам, тыя песенькі, тыя казачкі?\\
– А я іх пазапісваю ды ў кніжачку сабяру і надрукую.\\
– У кніжачцы надрукуеце? – перапытаў селянін, нібыта не верачы таму, што пачуў, і ў наступны момант засмяяўся, зарагатаў, паказаўшы шырокія рудыя зубы.\\
– Што ж тут смешнага?\\
– Дзівакаваты вы, паночку. Ей-ей, дзівакаваты... Як жа вы надрукуеце ў той сваёй кніжачцы тое, што мы цвелі мся між сабою, каб ці даняць каго, ці каб вечары асеннія ці зімнія не так доўжыліся. Ну, скажам, загадку нашую: рос, рос – вырас, са штаноў вылез, на кончыку загаліўся і ўсім людцам спадабіўся. Ведаеце, што ета? Арэх. А вось вам прыпеўка, – і мужык, адкінуўшы назад галаву, заспяваў вясёлым, густым басам:

Дзеўкі по ваду хадзілі\\
Ды злавілі рака.\\
Тры часы яны шукалі,\\
Дзе ў рака с...

I калі павярнуўся зноў тварам да свайго спадарожніка, Несмяловіч убачыў, як заіскрыліся, загарэліся нястрымным смехам у мужыка вочы.\\
– Дык што, можа, вы і ета запішаце? – паказаў ён зноў свае рудыя зубы.\\
– А чаму б і не запісаць?\\
– То хто ж, паночку, чытаць тую кніжачку будзе, каму яна трэба?\\
– Але ж у вашай вёсцы, спадзяюся, не толькі такія загадкі загадваюць, не толькі такія песенькі спяваюць. Ёсць, мусіць, і іншыя, тыя, што на вяселлях, радзінах, хрысцінах альбо так на якой іншай сябрыне спяваюць, калі па чарцы п’юць... Ці на жніве альбо як бульбу капаюць ці прадуць, кросны ткуць... I загадкі, казачкі дзяды ды бабы ўнучкам таксама розныя ж загадваюць і баяць...\\
– Яно-то так, – згадзіўся кіўком галавы і перастаў смяяцца мужык. – Усякае, канечне ж, спяваюць і расказваюць...\\
– Вось бачыце! – пажвавеў Несмяловіч – ён падсунуўся яшчэ бліжэй да мужыка і ўжо сядзеў амаль што побач. – А што вы баіцеся, што чытаць ні хто не будзе кніжачак, дык не бойцеся... Многа, ой як многа тых цяпер, хто кніжачкі чытае... Людзі думаць пачынаюць, яны ведаць хочуць – хто мы такія, адкуль узяліся... Раней край наш пад палякамі быў, дык нам усе трубілі, што палякі мы... Цяпер кажуць, што ніякія мы не палякі, а расейцы, маскоўцы... А мы ні тыя, ні другія – мы беларусіны...\\
– Бе-ла-ру-сі-ны?! – нібыта перапытаў, здзівіўся мужык.\\
– Ага, беларусіны мы, – паўтараў Несмяловіч, – ці, як некаторыя называюць, беларусцы...\\
– Нешта я нічога такога чуў, – пакруціў галавою мужык.\\
– Дзіва ў тым няма, што вы не чулі. Многія не чулі. Ад нас хаваюць, не хочуць, каб ведалі, хто мы. Баяцца, што калі мы ведаць гэта будзем, дык самастойна жыць захочам... Бо мы ж – цэлы народ. I жыве ён, гэты народ, там, дзе цякуць рэкі Нёман, Дзвіна, Дняпро, Бярэзіна, Прыпяць і дзе вялікія гарады – Гародня, Брэст, Мазыр, Гомель, Магілёў, Віцебок, Менск, Вільня.... А сама болей люду нашага жыве ў мястэчках і вёсках. I поля ў нас многа, і лесу, балотаў... I мова свая таксама -беларусінская... Вось на ёй мы з вамі цяпер і гаворым. А завецца край гэты Белая Русь...\\
– Белая Русь! – зноў нібыта перапытаў, здзівіўся мужык.\\
– Так, Белая Русь! Спрадвеку жылі мы тут. I дзяржава ў нас была свая, і на мове нашай гаварылі, дакументы разныя пісалі і не саромеліся, не смяяліся, што яна мужыцкая... Але з таго часу, як войны пачаліся, зваявалі нас, ласкі, літасці ніадкуль няма... Тыя, хто багацейшы, выракся сваёй мовы, выдаюць сябе хто за палякоў, хто за расейцаў... Жывём як гарох пры дарозе – кожны, хто міма ідзе, ушчыпне...\\
– От ета вы праўду кажаце, што жывём мы як гарох пры дарозе... Но! – падагнаў, сцебануў пугаю коней мужык. – Пагана жывём... Раней, яшчэ за паншчынай, хоць лес, балоты былі нічые – есці няма чаго, пойдзеш дзіка ці мядзведзя абложыш. А то слепет пабярэш, рыбы наловіш, грыбоў, ягад назбіраеш. Таго трохі, сяго трохі – і ёсць што зубам жаваць. А цяперака, як паншчыну адмянілі, саўсім жыць няможна. Хоць вазьмі ды на горкай асіне засілься. Стражнікаў усюды панаставілі, у лес не паткніся. Дроў насячы – бялет купі... Па ягады схадзіць, па грыбы – таксама бялет давай... А калі ўжо зайца заб’еш у лесе – бяда, хавайся, як сабака, каб ад цябе яго не адабралі ды штрап не далі... Яно, можа, не ўсюды так, можа, пан наш у етым вінаваты. Бо той, ранейшы, Пашавецкі, хоць і па-польску гаварыў і ўсё ганяў нас «да касцёлу», але не такі люты быў... Нешта ён цару не дагадзіў, у бунт, закалот умяшаўся, то яго адсюль прагналі, аж у Сібір, кажуць, павезлі... Маёнтак яго другому пану аддалі – Бледналіцаву. Сам Бледналіцаў адзін толькі раз і прыяжджаў да нас. На паляванне. За тыдзень дзесяць медзядзёў застрэліў... А што ўжо колькі дзікоў, козаў, зайцоў ён забіў, дык і не злічыш... Паехаў назад у Пецярбург, а маёнткам кіраваць аканома пакінуў, Пятра Сямёнавіча... Звер – не чалавек... Пан з Пецярбурга лісты яму шле, маўляў, грошы трэба... А дзе ты іх набярэш, тых грошаў, з калена не выламіш... От аканом і лютуе, бялеты розныя завёў, каб мужыка як ліпку абадраць... Толькі ж і мы згалелі... Аканом чмут, ён то поле, то лес прадае, не так дзеля пана шчыруе, як дзеля сябе...\\
– То вы таму і маўчыце, што жыць цяжка?\\
– Не, ой не, паночку! То не гора, а паўгора, што для ўсіх гора. А ў мяне сваё шчэ гора, – мужык памаўчаў, уздыхнуў. – Умяне жонка памерла, дзіцё не радзёмшы... З год мучыўся без жонкі, а потым новую ўзяў... Алену, удаву, з хлоцам... Жылі нібыта і нічога. А дзеці падраслі, гвалт хоць крычы. Сварка за сваркаю. Зямлі небагата ў нас, дзяліць няма чаго. То хіба ж я і сам таго не бачу?.. Летась увосень пасадзіў хлопца свайго большага на воз ды аж у Рэчыцу завёз, падрадчыку аддаў. Чыгунку будуе. А цяпер от шчэ аднаго таму ж падрадчыку завёз, Хведзю... Кажу жонцы, Алене, давай і твайго завязу, дык яна ў крык... Не пушчу, кажа, не аддам... Бачыш, свайго хлопца ёй шкода, а мне быццам і не шкада сваіх... Прыеду от дадому, а там і Хведзі ўжо нямашака. Толькі яе хлопец ды дзеўка, што ўжо з Аленаю прыжылі... Але ж дзеўка і дагэтуль заўсёды матчын бок у сварках брала. Хведзя мой, як ехалі, і кажа мне: «Папіхачом ты, бацька, стаў... Яна нас з дому выжывае, каб зямля наша яе дзецям асталася. А ты етага не бачыш, і ведаць, чуць не хочаш». От і я задумаўся над словамі тымі, што сын мне, Хведзя, сказаў, калі мы расставаліся. – I, павярнуўшыся раптам усім сваім чорным валасатым тварам, аж вочы неяк злавесна, страшна бліснулі, спытаў ледзь не шэптам: – Скажыце... Ей-ей... Вы ж так пра ўсё гаварыць умееце і вучыліся багата... Чаму жыць стала так цяжка? Хто вінаваты ў етым?\\
– Усе.\\
– Як ета – усе?\\
– А так. Бо церпіце, не змагаецеся, не адстойваце сваё права. Хто толькі не крыўдзіць вас, а вы маўчыце... I паны вінаваты, бо сумлення ў іх няма, цягнуць сокі і жылы з бяспраўнага, цёмнага люду... А найбольш, калі ўжо да канца шчырым быць, вінаваты цар...\\
– Цар? – не паверыў мужык, шапку з галавы сцягнуў, перахрысціўся. – Хіба ён не за мужыка; хіба ён заадно з панамі?\\
– Цар – самы вялікі пан у Расеі, з паноў пан. А, як вы ведаеце, груган гругану вачэй не дзяўбе.\\
– Няўжо праўду вы кажаце? – глядзеў сваімі валавокі мі вачыма на Несмяловіча мужык, ніяк, відаць, паверыць не мог таму, што пачуў.\\
– А навошта ж мне няпраўду казаць? I чакаць ад цара, каб ён за мужыка быў, рабіў нешта такое, каб мужыку лягчэй жылося... Не варта... Лепей мужыку жыць будзе толькі тады, калі паноў не будзе. I цара!\\
– Што вы кажаце? – перахрысціўся, аж быццам спалохаўся, зноў мужык.\\
– Кажу тое, што ведаю. Лепшыя людзі Расеі змагаюцца з панамі і царом. У Сібір, на катаргу ідуць... А то і на вісельню... Цар і паны баяцца тых людзей, што праўду-матку ў вочы кажуць. I бязлітасна караюць, знішчаюць. Але праўда – як дуга. Як яе ні тапі – наверх усплывае. Можа, чулі – гадоў колькі таму назад цэлае паўстанне было. Ужо не адна вёска, а край увесь паўстаў супраць паноў і цара... I верхаводзіў паўстаннем тым Кастусь Каліноўскі.\\
– А-а, – нібыта нешта прыпамінаючы, разявіў рот мужык. – Цяперака я разумею, дайшло да мяне, чаму так неспакойна і ў нас у сябе было. Стражнікаў, казакаў уга колькі тады наехала. I пана нашага, Пашавецкага, забралі, у Сібір павезлі. А нас, мужыкоў, да храма святога сагналі, сказалі, што мы не таму богу молімся. Крыж змянілі, ксяндза прагналі, папа, бацюшку прыслалі. I маліцца пачалі неяк па-новаму... Раней бог наш быў Езус-Хрысус, а цяпер Ісус Хрыстос... – расказваў, успамінаў мужык.\\
– З католікаў вас зрабілі праваслаўнымі, – патлумачыў Несмяловіч.\\
– Аге, аге, так нам і сказалі тады. Ды нам усё адно якому богу маліцца, як называць яго. Быў бы пан добры... Але... – пакруціў галавою мужык. – Мусіць, лепшага нам ужо не дачакацца.... Ей-ей, не дачакацца...\\
– Не трэба ўпадаць у адчай, веры губляць у лепшае не трэба! I яно, лепшае, прыйдзе.\\
– Калі? Хіба тады, як нас на свеце не будзе, – безнадзейна махнуў рукою мужык.\\
– I раней можа прыйсці. Усё ад саміх нас залежыць, наколькі дружныя мы будзем, згуртаваныя. Памагаць адзін аднаму як будзем. А то... Было ўжо, у час паўстання таго. На смерць, можна сказаць, ішлі дзеля лепшага жыцця. За мужыка, волю галовы пад кулі ды шаблі царскія падстаўлялі. А мужыкі... Замест таго каб падтрымаць паўстанцаў, лавілі іх, уладам выдавалі. I цяпер вось я гавару з вамі пра ўсё шчыра, а не ведаю, як вашэце павядзе сябе, каму выдасць мяне ці раскажа, што я казаў.\\
– Мяне не бойцеся, – супакоіў Несмяловіча мужык. – У мяне сын, хлопец мой большы, я казаў вам, чыгунку будуе... То я ад яго і не тое пачуў... Ненавідзіць ён багатых. Баюся, дрэнна хлопец скончыць... Нельга чалавеку ў нянавісці жыць. Ей-ей, нельга...\\
I, памаўчаўшы, паплямкаўшы губамі, нібыта падумаўшы з хвіліну, павярнуўся раптам да Несмяловіча, зашаптаў горача:\\
– Але не, не ўсе такія ў нас, як я. Ёсць і тыя, хто выдаць можа. I прадаць – абы заплацілі, паабяцалі што-небудзь. I душу сваю... Не адкрывайце кожнаму. Асцярожным будзьце... Ета вы, паночку, запомніце, ведайце. Бо добры ж вы чалавек і разважаеце, гаворыце етак жа, як і мы мужыкі... Хай вам здароўя бог дае. Здароўя і шчасця!\\
Адвярнуўшыся, пацягнуў да сябе лейцы, пагрозліва падняў пугу, прыцмокнуў языком і крыкнуў раптам на коней:\\
– Но! А то забыліся, мабуць, куды ідзеце!..\\
\\
Не ведаю, не магу пэўна цяпер сказаць, што стрымала мяне, чаму я спыніў працу над аповесцю. Ці то, перачытаўшы напісанае, астаўся ім не задаволены – надта ж смела месцамі разважае Несмяловіч, выкладае свае думкі і погляды перад незнаёмым мужыком, тым больш што жыццё навучыла яго асцярожнасці. Шрам на лобе гаворыць сам за сябе, выдае чалавека бывалага. Ды такім і быў Несмяловіч паводле маёй задумы. Удзельнік паўстання шэсцьдзесят трэцяга года, ён нейкі час хаваўся, каб не спасцігла яго тая кара, якая спасцігла амаль усіх яго паплечнікаў, потым вучыўся. Але дух тых падзей, тыя ідэі, што натхнілі яго стаць у шэрагі паўстанцаў, не выветрыліся. I Несмяловіч доўга, пакутліва шукаў, што б яму такое зрабіць, каб аблегчыць жыццё працоўнага люду, прынесці яму хоць якую карысць. I пасля доўгіх дзён і начэй роздуму вырашыў ездзіць па вёсках, збіраць тыя скарбы, што ствараў народ на працягу стагоддзяў, запісваць іх, а заадно – і прасвятляць мужыка, казаць яму праўду, адкрываць вочы на тое, што дзеецца навокал, рабіць усё магчымае, каб мужык быў не бязмоўным быдлам, а свядомым барацьбітом за лепшую долю. У шасцідзесятыя, сямідзесятыя ды нават у васьмідзесятыя гады сярод інтэлігенцыі «ісці ў народ» была масавая з’ява, пра што я ведаў з гісторыі. Так што мой Несмяловіч у нейкай ступені быў не проста інтэлігент-адзіночка, а як бы тыповы прадстаўнік свайго часу і пакалення.\\
Былі падабраны і захаваліся ў мяне і тыя запісы вуснай народнай творчасці, якія мог зрабіць Несмяловіч. Запісы, вядома, былі мае, мной самім пачутае ў сваёй вёсцы, праўда, як потым высветлілася, многае вядома ўжо нашай фалькларыстыцы, пачутае і выдадзенае іншымі даследчыкамі Палесся, асабліва Чэславам Пяткевічам, які неаднойчы бываў у маім родным Вялікім Боры, знаёмы быў з большасцю яго жыхароў. Былі сярод запісаў і казкі, і легенды, і песні, і загадкі, і прымаўкі, і іншыя ўзоры вуснай народнай творчасці. Добра вядома было мне і як гэтыя запісы робяцца – сам неаднойчы гэтым займаўся. I ў полі, у час ворыва і жніва, і на лузе, калі касілі ці граблі сена, і ў розных застоллях – на вяселлях, радзінах, хрысцінах. Але найбольш, найлепш развязваліся языкі, як я заўважыў, у людзей на вячорках і попрадках. На вячоркі ў нашай вёсцы звычайна збіраліся ў чыёй-небудзь хаце, найчасцей увосень і зімой, кал і вечары і ночы доўгія, і найбольш моладзь – хлопцы і дзяўчаты. Было, што наладжвалі скокі, было, што спявалі песні, было – проста жартавалі, гулялі ў розныя гульні. I досціпы, жарты сыпаліся з кожнага, як з мяшка... На попрадках таксама было заўсёды цікава, бо, сабраўшыся разам, жанчыны ж надта любілі спяваць. Прычым нудныя, доўгія песні пра жаночую долю часта змяняліся жартоўнымі, нечакана вясёлымі і іскрамётнымі. Гарыць на комінку агонь, падкладаеш лучыну, каб ён не затухаў, і слухаеш як заварожаны... Я – сам не ведаю чаму – імкнуўся не прапускаць розныя зборышчы людзей, сядзеў ціхенька, непрыкметна, імкнуўся запомніць усё да драбніц, што бачу, чую. Гэтак было, калі я вучыўся ў школе, гэтак было і пасля, калі наязджаў з горада дадому на канікулы... I сам вобраз збіральніка вуснай народнай творчасці ўзнік у мяне таксама невыпадкова, асабліва калі я пазнаёміўся з жыццём і тытанічнай, самаадданай працай іншых збіральнікаў, такі х як Сербаў, Федароўскі, Раманаў, Шэйн, Сержпутоўскі... Якія гэта былі апантаныя людзі! Хто як – на спадарожных фурманках, пешкі, дзе на чоўне, а дзе і па кладках дабіраліся яны ў самыя аддаленыя, глухія куточкі Беларусі і збіралі, запісвалі ўсё, што толькі здавалася ім вартым, уяўляла каштоўнасць. Дзякуючы гэтым людзям мы маем сёння таксе багацце, якога не мае ні адзін народ. I мне хацелася ў вобразе Несмяловіча паказаць гэтых людзей, іх шчырую і неацэнную працу дзеля будучыні, Радзімы! Хацелася паказаць і даўнія нашы беларускія вёскі, якія жылі, асабліва на Палессі, аддзеленыя адна ад адной балотамі, лясамі, рэкамі, нібы самастойныя дзяржавы, кожная са сваім жыццём. Ды дзе жыццём – кожная і са сваёй мовай, сваімі песнямі, казкамі, звычаямі. Словам, чым больш я думаў пра Несмяловіча, тым больш упэўніваўся, верыў – такі вобраз павінна мець наша літаратура, стварыць яго. I я ствараў, праўда, найбольш, калі можна так сказаць, у чарнавым пакуль што варыянце – у галаве. За прывабнай, прыгожай знешнасцю паступова вымалёўвалася не менш прывабная ўнутраная сутнасць гэтага чалавека, яго страсная любоў да Беларусі,тых людзей, што насяляюць гэты край. Набываў Несмяловіч і чыста чалавечыя рысы – я ўжо бачыў, як ён заходзіць у вясковую хату – не брудную, непадмеценую, закопчаную і задымленую (такія на Палессі калі і сустракаліся, дык толькі ў неахайных гаспадароў), а чыстую, светлую, з пабеленымі сценамі, моцнай смалістай падлогай, – як ён вітаецца, гаворыць, пра што распытвае, што хоча ведаць. Я чуў яго голас – лагодны, мяккі, з крышачку нетутэйшым слуцкім вымаўленнем на канцы ў дзеясловах «ся» - «сабраўса», «наеўса» і г.д. – адзначаў для сябе характэрныя выразу твару, рухі... Словам, Несмяловіч паступова рабіўся жывым чалавекам, набываў тое, што ўласціва асобе, індывідуальнасці. Бачыў я Несмяловіча і ў полі, у часе касьбы і жніва, бачыў на вячорках і попрадках, на вяселлях, радзінах і хрысцінах. Яго, майго Несмяловіча, не маглі не палюбіць сяляне, не маглі перад ім не адкрыць свае душы. Бо ён, Несмяловіч, хоць быў і быццам бы пан, але быў і мужык – ён ахвотна памагаў і касіць, і жаць, насіў копы і кідаў стагі. I галоўнае – умеў усё гэта рабіць, а чаго не ўмеў – прасіў навучыць. I навучаўся, паказваючы пры гэтым кемлівасць і спрыт. Вядома, на прышлага чалавека ў вёсцы не маглі не звярнуць увагі ўлады – прыязджае ўраднік, потым панскі аканом – Пятро Сямёнавіч, – гутараць з Несмяловічам, правяраюць яго дакументы. Але ні ўраднік, ні аканом, ні іншыя, якія тады толькі былі ў вёсцы ўлады, не знаходзяць нічога падазронага – Несмяловіч, едучы ў глушэчу, на Палессе, запасся неабходнымі дакументамі. Несмяловіч – параўнаўча малады чалавек, халасцяк, і яму не могуць не падабацца палескія дзяўчаты, асабліва калі яны паднядзеляцца, панадзяваюць на сябе святочныя ўборы – вышываныя белыя кофтачкі, плісавыя спаднічкі са стужкамі, пападвязваюць фартушкі. З усіх дзяўчат ён выдзяляе Насцю – дачку пчаляра-пасечніка. З ёю быццам выпадкова ён сустаракаецца ў лесе, потым на лузе, у самой вёсцы. Завязваецца нешта накшталт кахання... Жыве, начуе Несмяловіч у хаце таго самага мужыка, Халімона, які і прывёз яго ў вёску, там жа і сталуецца, есць тое, што зварыць не вельмі старанная, неахвочая на кухарскія выдумкі гаспадыня, жонка Халімона, Алена. Праўда, нічога дарэмна, проста так ён не бярэ, за ўсё плаціць. Адмыкае куфэрачак і вымае адтуль грошы. Акуратна, за кожны пражыты дзень...\\
I вось паступова, пакуль Несмяловіч блукае па вёсцы, запісвае, што, на яго думку, уяўляе цікавасць, знаёміцца з людзьмі і ім памагае, сустракаецца з Насцяю, у прагнай да нажывы Алены выспявае жаданне завалодаць тым куфэрачкам, у якім Несмяловіч трымае грошы. Яна і так, і гэтак – нібы тая хітрая ліса, пра якую надта ж хораша расказваецца ў палескіх казках, – падкрадаецца да куфэрачка, некалькі разоў спрабуе яго адчыніць, каб ведаць, ці багата там грошай. Але гэта ёй не ўдаецца – ключы ад куфэрачка Несмяловіч носіць з сабою. Аднойчы Алена не вытрымлівае, бярэ куфэрачак і хавае яго. Несмяловічу ж намысліла сказаць, што куфэрачак укралі. Але ў апошнюю хвіліну, перад самым вяртаннем Несмяловіча, спакой здраджвае Алене – яна ставіць куфэрачак на ранейшае месца. «Не, лепш будзе, калі не я ўсё ета буду рабіць, – прыходзіць ёй у галаву думка, – а Халімон. Калі і асудзяць, дык не мяне, а яго!» I вось Алена пачынае ўцягваць у сваю авантуру мужа, кладзецца спаць і ўстае толькі з размовамі, як завалодаць куфэрачкам. Халімон напачатку і слухаць не хоча. «Адчапіся, дурніца, не ўводзь у грэх!» Але, як і ўсякі чалавек, паддаецца на ўгаворы жонкі. Тым больш сыны ў яго не дома – на чыгунцы. А грошы... Можна ж за іх зямлі прыкупіць і, значыцца, вярнуць сыноў назад у вёску... I ўжо разам з Аленаю яны складаюць планы, як завалодаць куфэрачкам...\\
«А што, калі... Забіць Несмяловіча?» – вырываецца аднойчы быццам мімаволі ў Алены.\\
Халімон і слухаць не хоча.\\
«Ты што?.. – палохаецца, хрысціцца ён. – Грэх жа... Ды і за ета... У астрог забяруць...»\\
«Грэх – у мех. А што да астрога... Таксама могуць не забраць... Усё залежыць, як зрабіць... Калі шыта-крыта... Так, каб ні хто не бачыў, не ведаў...»\\
«Як жа, бачыць, ведаць ні хто не будзе, калі ў хаце ў нас ён жыве».\\
«Мала што. Падумаўшы, можна прыдумаць...»\\
I прыдумваюць. Забіць Несмяловіча не дома, аў лесе...\\
У Несмяловіча тым часам канчаюцца грошы, ён небагаты чалавек. Ды і зроблена многае – запісана шмат і казак, і песень, і загадак, і прымавак. I вось аднойчы ён паведамляе гаспадарам, што хоць яму і не хочацца, а мусіць ён ехаць з вёскі. I просіць гаспадара, Халімона, каб той завёз яго ў Рэчыцу, словам, туды, адкуль і прывёз. (Ад Рэчыцы хадзілі тады цягнікі.) I Халімон, хоць быццам і не вельмі ахвотна, згаджаецца завезці Несмяловіча ў Рэчыцу. «Хоць з дзецьмі, сынамі, пабачуся, ведаць буду, што там і як...» – кажа ён. Пачынаюцца зборы ў дарогу. Жонка, Алена, не адыходзіць ад воза, усё падказвае мужу, каб чагосьці важнага не забыў. Сама нават сякеру – лепшую іхнюю сякеру! – у аглабцы пад салому палажыла. Бо зразумела, нарэшце дайшло да яе, як гэта добра будзе, калі Халімон заб’е Несмяловіча. Па-першае, грошы... А па-другое, калі і даведаецца хто пра забойства, Халімона забяруць у астрог! А значыцца яна завалодае полем, зямлёю, сыну свайму ўсё адпіша... Бо і не кахала ніколі яна Халімона... Выпадак яе звёў з ім... Ды і кал і ні хто не даведаецца, што Халімон забіў Несмяловіча, судзіць не будуць яго, не забяруць у астрог, дык яна, Алена, то ўсё ведае, і калі што якое – прыстрашыць Халімона, раскажа, выдасць яго... Зямля і так і гэтак яе будзе, забярэ, адпіша свайму сыну...\\
Словам, фантазія ў Алены багатая, жанчына малюе сваё далейшае жыццё без Халімона, а калі і з Халімонам, дык які гэта будзе ўжо Халімон. Курыца мокрая, а не Халімон...\\
Фурманка нарэшце выязджае з двара. I вось тут, калі зноў апынуліся ў лесе ўдвух упобачкі, Несмяловіч і Халімон, і павінна адбыцца развязка. Асмеліцца Халімон падняць сякеру на Несмяловіча ці не асмеліцца? Вядома, зноў перад гэтым будзе размова, я ўяўляў пра што будзе гаварыць Несмяловіч – ён будзе захапляцца краем, мужыком, Насцяю, палескім словам, побытам, тымі скарбамі, што ён назбіраў і вязе... А Халімон? Што павінен адчуваць, гаварыць і рабіць Халімон? Многае будзе залежаць ад таго, што ён намысліў рабіць. Калі забіць Несмяловіча – будзе паводзіць сябе адпаведна, кал і не забіць – зусім інакш. Але, можа, ён намысліў і забіць, ды ў апошнюю хвіліну рука ў яго дрогне?..\\
Як і чым скончыць аповесць? З аднаго боку, было б надта эфектна – забіць Несмяловіча? Несмяловіч хоча зрабіць мужыку дабро, а той (помніце, у Ф. Багушэвіча – «Дурны мужык, як варона») плаціць яму чорнай няўдзячнасцю. (Тыповая быццам з’ява – і падчас паўстання Кастуся Каліноўскага мужыкі лавілі паўстанцаў і выдавалі царскім уладам, пра гэта з болем, шкадаваннем гаварыў у пачатку аповесці Халімону сам Несмяловіч.) Ды і расчараванне якое будзе ў Халімона, як ён караць сябе будзе, калі, забіўшы Несмяловіча, заволадае куфэркам, адчыніць яго, а там... Пуста, няма грошай, паперы толькі. «Божа, за што я яго жыцця рашыў, на той свет адправіў?.. Ды як, як?!» Але ж... Ці праўда гэта? Сквапнасць сквапнасцю, а... Несмяловіч жа чалавек! I, выхаваны паляшуцкім укладам жыцця, Халімон наўрад ці заб’е другога чалавека. Ды яшчэ з-за чаго – грошай. А кал і не заб’е, дык... Зусім па-іншаму будзе чытацца твор. Халімон перамог сябе, перамог у сабе сквапнасць – стаўся Чалавекам! Таксама быццам лагічна і добра!\\
I ўсё ж... Дзе больш праўды?\\
Амаль трыццаць гадоў правёў я ў роздуме, развагах. Неаднойчы прыходзілі ў сне да мяне мае героі. I Алена, і Халімон, і Несмяловіч. Спрачаліся, кожны даказваў сваё. Асабліва Алена – яна аж кулакамі трасла, пагражала мне, што столькі гадоў мучу яе. Яна чакае грошай, чакае зямлі, чакае, каб ясна было – забяруць у астрог, асудзяць Халімона ці не. Яна проста жыць болей не можа так, у чаканні. Вельмі нялёгкія сустрэчы і з Халімонам. Насуплены, цяжкі, спадылба, яго пагляд, калматая, чорная, як дзягцярны квач, барада, рудыя, ашчэраныя зубы... I калі ён прыходзіць да мяне – я не ведаю, дзе падзецца. I пытанне адно, адно ў яго на вуснах: «Навошта ты, гад печаны, ублытаў мяне ў етую гісторыю? Жыў я, жыў разам са сваімі клопатамі і горам, а ты... Па дарозе з горада пасадзіў мяне на воз нейкага выдуманага самім жа табою Несмяловіча і сам не ведаеш, што з ім рабіць, і мяне прымушаеш каторы год не жыць, а пакутаваць: узяць на душу грэх ці не браць, забіваць Несмяловіча ці не забіваць?» Затое, якія радасныя, чаканыя сустрэчы з Несмяловічам! Ён заўсёды шчыра ўсміхаецца, гаворыць быццам трошкі штучнаватай мовай (тады чыстай літаратурнай беларускай мовы яшчэ не было) і паводзіць сябе аднолькава шчыра і проста як з мужыкамі, так і са мною. Ён не баіцца смерці, яго а і не палохае тое, што з і м у дарозе зробіць Халімон. Для яго ж галоўнае – не колькі гадоў пражыць, а як пражыць. Тое святло, што струменіць з яго, неяк падае і на мяне, асвятляе, сагравае, цешыць. Ды і гаворыць ён мне такія часам рэчы, пра што я ніколі і нідзе не прачытаю. I сустрэцца з ім... Шчасце, радасць! I каб яго забіць... Я абакраў бы, абрабаваў бы сябе. Гэта ж... Трэба было з ім перастаць сустракацца, гаварыць... А без гэтага я ўжо не магу, каб з ім не сустракацца, не гаварыць...\\
I... аповесць так і астаецца няскончанай. I бачу, адчуваю – я так яе і не скончу...\\
\\
1985 г.

 


===== Падобныя старонкі =====
  * [[творы/барыс-сачанка/барыс-сачанка-хлеб]]
  * [[творы/барыс-сачанка/барыс-сачанка-зерне-і-млын]]
  * [[творы/барыс-сачанка/барыс-сачанка-карчоўнік]]
  * [[творы/барыс-сачанка/барыс-сачанка-ля-даўняга-селішча]]
  * [[творы/барыс-сачанка/барыс-сачанка-сляды]]